45 сол пеш аз ин дар “Садои Шарқ”. Муҳаммадҷон Шукуров. “Оғози реализми Айнӣ ва махсусиятҳои он”
Чанде пеш бо ташаббуси идораи журнали “Садои Шарқ” ва Шўрои танқиди Иттифоқи нависдагони Точикистон дар атрофи проблемаҳои реализм ва романтизм дар адабиёти классикӣ ва советии тоҷик баҳси гарму ҷўшоне ба вуқуъ пайваст. Баромадкардагон таъкид карданд, ки таҳқиқи ин проблемаҳо вазифаи бағоят муҳими танқид, адабиётшиносӣ буда, барои муоинаи моҳияти адабиёти тоҷик ва дарки саҳеҳи мазмуни ҳодисаҳои мухталифи адабӣ аҳамияти аввалдараҷа доранд.
Дар ҳақиқат, инкишофу пешравии адабиётшиносии тоҷик ҳамчун илми ҳақиқӣ ба омўзиши амиқ ва ҳамаҷонибаи ин проблемаҳо вобастагии комил дорад. Бинобар ин идораи журнали “Садои шарқ” диққати муҳаққиқони илми адабиётро ба ин масъалаҳо ҷалб карда, минбаъд доир ба онҳо мақолаҳо ба табъ мерасонад, ки бешубҳа барои амиқтар дарк кардани хусусиятҳои сайри таърихии адабиёти гузашта ва ҳозираи тоҷик аз аҳамият холӣ нахоҳанд буд. Дар маркази ин мақолаҳо бояд масъалаҳои пайдоиш ва ташаккули методҳои эҷодии адабиёти тоҷик, махсусан методи эҷодии реализми сотсиалистӣ, муайян кардани хусусиятҳои асосии тамоюлоти романтикӣ ва реалистии адабиёти гузаштаи мо, шаклҳои гуногуни зоҳир шудани ин тамоюлот, таҳаввулу такомули таърихии онҳо қарор бигиранд.
Ҳоло аввалин мақоларо аз ин силсила, ки ба қалами адабиётшинос ва мунаққиди намоён, доктори илми филолигия Муҳаммадҷон Шукуров таалуқ дорад, пешкаши хонандагон мекунем.
Яке аз даъвоҳои “советшиносони” таҳрифкор ин аст, ки гуё реализми социалистӣ дар адабиёти халқҳои Осиёи Миёна ва Қазоқистон ҳодисаи бегона буда, онро зўран ҷорӣ кардаанд. Г. Моррис соли 1962 дар журнали “Сервей” навишта буд: “Адабиёти советии Осиёи Миёна адабиётест, ки ба таври сунъӣ ба вуҷуд оварда шудааст”.
Роҳҳои инкишофи адабиёти советии халқҳои Осиёи Миёна ва Қазоқистон, аз ҷумла адабиёти советии тоҷик комилан беасос будани чунин даъвоҳоро нишон медиҳад.
Адабиёти советии халқхои мо, аз ҷумла ташаккули методи эҷодии реализми социалистӣ дар адабиёти тоҷик ҳодисаи қонуниятдори таърихӣ буд ва дар натиҷаи он дигаргуниҳои куллӣ, ки дар ҳаёти иҷтимоӣ ва шуури халқи тоҷик руй доданд, ба таври табиӣ сурат гирифт. Воқеияти инқилобӣ ва сохтмони ҷамъияти нави бесинф тадриҷаи шуури иҷтимоӣ ва тафаккури бадеии халқи тоҷикро ба куллӣ дигар кард ва реализми социалистӣ ифодаи ҳамин дигаргунии амиқ мебошад.
Ғайр аз ин реализми социалистӣ дар адабиёти тоҷик решаҳои таърихӣ дошт. Такомули адабиёти классикии тоҷик тоҷик чунон давом карда истода буд, ки дар давраҳои охир, хусусан дар ибтидои XX барои инкишофи реализми амиқе заминаи ҷиддӣ тайёр шуда буд. Реализми сотциалистӣ дар адабиёти советии тоҷик дар натиҷаи давоми мантиқии ҳамон протсесс, дар натиҷаи аз воқеияти нави инқилобӣ такони пурқуввате гирифтани он инкишоф ёфт.
Дуруст аст, ки адабиёти классикии форсу тоҷик асосан адабиёти романтикӣ буд. Лекин дар ҳамаи давраҳои такомули ин адабиёт унсурҳои реалистӣ ҳам пурзўр буданд. Тамоюлоти реалистӣ ба шаклҳои гуногун чи дар давраҳои аввали инкишофи адабиёти форсу тоҷик, чунончи дар назми Рўдакӣ ва ҳамзамонони ў, чи дар давраҳои баъдтар, аз ҷумла дар навиштаҳои Сўзанӣ, Саъдӣ ва монанди инҳо дида мешавад. Чунин ба назар мерасад, ки гўё дар асри XVIII ва оғози саддаи XIX дар адабиёти тоҷик баъзе шаклҳои нави афкори реалистӣ ба миён омада буд. Маҳз такомули баъдинаи ҳамин равия дар нимаи дувуми саддаи XIX дар эҷодиёти Аҳмади Дониш боиси ташаккули реализми маорифпарварӣ гардид.
Муайян кардани хусусиятҳои тамоюлоти реалистии адабиёти гузаштаи мо асосан аз рисолае, ки устод Айнӣ дар бораи Саъдӣ навишта буд ( 1941), сар шуд. Баъд аз ин масъала дар тадқиқоти И. С. Брагинский (дар бораи Рўдакӣ), М. Н. Усмонов (дар бораи Рўдакӣ ва ҳамзамонони ў), С. Саъдиев (дар бораи Сўзанӣ) ва дигарҳо муфассалтар аз назар гузаронида шуд. Р. Ҳодизода ақидае пеш ронд, ки дар нимаи дувуми асри XIX дар адабиёти тоҷик реализми маорифпарварӣ ташаккул ёфта буд.
Ин тадқиқот барои амиқтар дарк кардани махсусиятҳои сайри таърихии адабиёти гузашта ва баъзе хусусиятҳои адабиёти ҳозираи тоҷик аҳамияти калон доранд.
Ба назари мо, муайян кардани хусисиятҳои асосии тамоюлоти реалистии адабиёти классикии мо, шаклҳои гуногуни зоҳир шудани он тамоюлот, таҳавулу такомули таърихии онҳо аз муҳимтарин вазифаҳое мебошад. Тадқиқи ин масаъалаҳо на фақат бари таъин кардани моҳияти аслии адабиёти гузашта, балки барои фаҳмидани маънои баъзе ҳодисаҳои муҳимми адабиёти советии тоҷик низ зиёда зарур аст.
Иқтибос аз маҷаллаи «Садои Шарқ» соли 1978, №8, саҳ. 139
Мо як ҳиссаи хурди ин мақолаи ҷолибу хонданиро рӯнавис кардем ва умедворем хонандагони гиромӣ ба суроғи ин шумораи маҷалла, ки дар бойгонии шуъбаи матбуоти даврии Китобхонаи миллӣ нигаҳдорӣ мешавад, хоҳанд омад.
Таҳияи Фараҳнози ТОҲИРИЁН,
мутахассиси шуъбаи матбуоти даврӣ.