61 сол пеш дар “Шарқи Сурх”. Панди муфиди Ҷалол Икромӣ ба адибони ҷавон

Ман як рафиқи хушсалиқаеро медонам, ки чанд сол пеш аз ин бо ҳикояҳои қобили тавваҷўҳи худ, бо шавқи калон ба соҳаи наср қадам гузошта буд. Баъд, нохост яке аз олимони мўҳтарами мо, намедонам барои чӣ, ўро танқид мекунам гуфта, чунон ба фарқи сараш зад, ки дигар аз ҷо барнахост ва дилаш аз кори нависандагӣ хунук шуда монд. Ҳарчанд ман панду насиҳат кардам, он гоҳ фоида набахшид. Вале хурсандиовар аст, ки ин рафиқ боз гашта ба мо наздик шудааст ва умед мекунам, ки акнун пас аз таҷрибаю дониши зиёдтар боз ба ҳикоянависӣ сар мекунад ва дар ин роҳ пеш меравад.

*****    *****    *****

Дар солҳои охир насри бадеии мо ба муваффақиятҳои хеле бузург ноил шуд. Устодони бомаҳорати ин соҳаи муҳимми адабиётамон як қатор асарҳои қобили таваҷҷўҳ ва хуб офариданд. Асарҳои Сотим Улуғзода, Раҳим Ҷалил, Фотеҳ Ниёзӣ, Фазлиддин Муҳаммадиев, Аьзам Сидиқӣ ва дигарон ба хазинаи насри тоҷик боигариҳои беш аз пеш оварданд. Дар солҳои охир сафи насрнависон аз ҳисоби ҷавонони боистеъдод афзуда, як қатор ҷавонони далеру болаёқат ба ин соҳаи нисбатан мушкил нотарсона қадам гузоштанд.

Бале, насри бадеӣ мушкилписанд аст. Ба ин роҳ фақат бо як худи шавқи дил ва ғурури ҷавонӣ дохил шуда пеш рафтан мумкин нест. Барои бо ин роҳ рафтан ва ба мақсад расидан, дар ин роҳ гашта тавонистан лозим меояд. Аммо роҳ пурсангу мушкилгузар аст. Барои он ки ба ин роҳ даромада, ба мақсад расед, дониш, таҷриба, ҳунар ва маҳорат лозим аст. Ман шеъру шоириро паст задан ва ин ҳунари эъҷозкоронаро, ки аз қадим мардумони шарқ «қудрати илоҳӣ» меномиданд, осон гуфтан намехоҳам. Лекин шеър як ҷиҳати берунӣ, вазну қофия дорад, ки одамони нофаҳм фақат ҳамон ҷиҳатро дида ва ҳар чизеро, ки вазну қофияи андак дошта бошад, шеър меноманд. Бинобар он гоҳо мешавад, ки баъзе шавқмандони соҳаи адабиёт – ҳарчанд ки ба нависандагӣ таалуқе надоранд ва фақат шеърро дўст медоранду бас, аз худ тақлидкорона «шеърҳо» бофта худро шоир гуфта рафтан мегиранд. Охир ду – се калимаро ба ҳам мос кардан, ба он қофия баста баровардан шеър гуфтан нест, албатта. Вале, мутаасифона, дар матбуоти мо ҳоло ҳамин қабил «шоирчаҳо» гоҳ-гоҳе худнамоӣ карда меистанд.

Дар соҳаи наср ин корро кардан мумкин нест. Барои ҳикоя навистан хоҳ – нохоҳ як ду персонажро ба таври одӣ бошад ҳам, ба по рост мондан, ягон воқеаи ҷузъиро ҳарчанд сохта бошад ҳам, ёфта пайваста кардан шарт аст. Ҳар касе ки ин корро карда тавонад, ин аввалин қадами нависандагӣ мешавад. Бинобар ин ман он ҷавононеро, ки ба насри бадеӣ навиштан азм кардаанд, далеру нотарс меномам, ҳар вақт бинам, ки рўйхати насрнависони ҷавон рўз аз рўз афзуда истодааст, маро як фараҳу шодӣ, як дилпуррӣ ба ояндаи дурахшони адабиётамон фаро мегирад.

Б. Ортиқов, Лутфӣ Саид, Юсуфҷон Акобиров, Ҳ. Аскар, Дадоҷон Раҷабӣ, Муҳиддин Хоҷаев, Шоҳин, Шодӣ Ҳаниф, Абдусалом Атобоев, Баҳодур Файзуллоев барин боз номҳои нав ба нави бисёр насрнависони ҷавони имрўзаро дар ин ҷо қатор кардан мумкин аст.

Умуман вазъияти насри ҷавононамон ҳоло нисбат бо солҳои гузашта хеле беҳтар шудааст. Аввалаш ин, ки нависандагони ҷавони мо ба ғайрат омада, ба баландпарвозӣ сар кардаанд. Онҳо яке аз паси дигаре асарҳои нав ба нави хуб навишта ба хонандагон пешниҳод карда истодаанд. Нашриёти Давлатии Тоҷикистон ҳам якчанд асарҳо ва маҷмуъаҳои аввалин насрнависони ҷавонро ба плани худ дароварда, онҳоро чоп карда баровард.

Вақте ки дар бораи ҷавонон сухан меравад, беихтиёр устодон, муаллимон ва омўзгорон – онҳое, ки чун боғбонҳои моҳир бўстони хуррами адабиёти моро сарсабз намудаанд, ба хотир мерасанд. Мирзо Абдулқодири Бедил, ки ўро Абулмаъонӣ ҳам меноманд, чунин гуфтааст:

Ҳеҷ шакле бе ҳаюло қобили сурат нашуд,
К-одамӣ ҳам пеш аз он одам шавад, бўзина буд.

Дар кори нависандагӣ ҳам бе устод, бе муаллим, бе роҳбари доно, ба мақсад расидан мушкил аст. Ҳатто бузургтарин истеъдодҳои олам низ устод ва муаллимон худро доштаанд. Чӣ ҷои он ки мо барин одамони муқаррарии пурнуқсон! Устодони бузурги адабиёти советӣ Алексей Максимович Горкий, Маяковский, Федин, Фадеев, Шолохов ва дигарон ба мо методи реализми сотсиалистиро омўхтаанд ва адабиёти бузурги револютсионӣ, инсонпарваронаи советиро ба майдон оварда, роҳи равиши эҷодиёти имрўзаро нишон доданд.

Устодони бузурги адабиёти советии тоҷик – Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ дар вақташ бо ғамхорию муҳаббати зиёда кадрҳои аввалини соҳаи адабиётро тарбия карда расониданд ва асоси пойдевори адабиёти советии тоҷикро ниҳоданд. Ҳанўз дар сабоҳи рўзи хушбахтии мо, вақте ки партия нависандагонро ёридиҳандаи наздики кори худ гуфт, устод Айнӣ кўшишу ҳаракат карданд, ки боғи адабиёти советии тоҷик ҳам бо ниҳолони сарсабзу хушбор оро ёбад. Рафиқон Улуғзода, Деҳотӣ, Раҳим Ҷалил, Турсунзода, Миршакар ва дар қатор камина ҳам миннатдорем, ки ба нашъу намои мо, ба сабзиши мо дар соҳаи адабиёти бадеӣ устод Айнӣ ғамхориҳои беназир карданд. Барои он ки нависандагони ҷавони мо рўз то рўз сабзида, асарҳои қобили таваҷҷуҳ офаранд, онҳоро ғамхорона тарбия кардану таълим дода расонидан лозим аст.

Баъзан чунин ҳодисаҳо низ шуданаш мумкин ва ҳатто қонунист: нависандаи ҷавоне, ки акнун ба соҳаи адабиёт қадам мегузорад, мисли ниҳоли нозук зудшикан мешавад, вай метавонад аз як ҳодисаи ногувор ранҷад, маъюс гардад ва хатти роҳи худро тағир диҳад, ё ки шикаста шуда ба ними роҳ монад. Ўро, нависандаи ҷавонро дониста, чунон тарбия карда расонидан лозим аст, ки вай маъюс ҳам нашавад, аз ҳад зиёд мағрур, худсар ва бепарво ҳам нашавад. Ман як рафиқи хушсалиқаеро медонам, ки чанд сол пеш аз ин бо ҳикояҳои қобили тавваҷўҳи худ, бо шавқи калон ба соҳаи наср қадам гузошта буд. Баъд, нохост яке аз олимони мўҳтарами мо, намедонам барои чӣ, ўро танқид мекунам гуфта, чунон ба фарқи сараш зад, ки дигар аз ҷо барнахост ва дилаш аз кори нависандагӣ хунук шуда монд. Ҳарчанд ман панду насиҳат кардам, он гоҳ фоида набахшид. Вале хурсандиовар аст, ки ин рафиқ боз гашта ба мо наздик шудааст ва умед мекунам, ки акнун пас аз таҷрибаю дониши зиёдтар боз ба ҳикоянависӣ сар мекунад ва дар ин роҳ пеш меравад. Дар ҳақиқат, танқид мисли давоест мўъҷаз, ки агар онро табиб дониста ва оқилона муайян кунад, фоидаҳои бисёре медиҳад. Агар табиби бесалиқа миқдори онро надониста муайян кунад, зарар оварданаш мумкин аст. Рафиқ Иличев дар маҷлиси машваратӣ оид ба кори идеологӣ баромад карда, дар бораи танқиду ҳаҷв гуфт: «Дар мо қувваи несткунанда ва наҳзанандагии танқид зўртар аст, нисбат ба барпокунандагии он, нисбат ба ғамхорона ва дилсўзона ба кор наздик шудани он!…» Инро ба ҳисоб гирифтани мо лозим аст.

Дар омади гап, як ҳодисаи аз сари худам гузаштагиро нақл кардан мехоҳам, ки дар ин ҷо бе маврид нахоҳад буд. Соли 1927 ман дар дорулмуаллимини Бухоро мехондам ва шеърҳо нависта ба газетаи девории мактаб фаъолона иштирок мекардам. Рўзе устод Айнӣ ба Бухоро омаданд, рафиқонам маро ба устод пешниҳод карда гуфтанд, ки ин ҳам адабиётро дўст медорад ва шеър менависад. Пас, устод пурсиданд, ки шеърамро нишон диҳам. Ман ба духтарони тоҷик бахшида, шеъре нависта будам, ки мисраъи авали он чунин буд: «Эй духтари ранҷбарони тоҷик». Устод инро хонданду гуфтанд, ки ин ба вазни арўз дуруст намеояд: барои он ки вазнаш дуруст шавад – эй духтари ранҷбарони тоҷик», бояд гўям, ки дар он ҳол маъни хароб мешавад. Аммо ман чи будани вазни арўзро намедонистам. Пас, устод ба ман маслиҳат доданд, ки ҳикоя нависам, зеро, ки домани ҳикоя васеъ аст, дар он кас ба чорчўбаи вазну қофия банд шуда намеистад. Ман насиҳати устодро ба ҷон қабул намуда рафтам ва дар бадали як ҳафта кўшиш карда аввалин ҳикояи худро, ки «Шабе дар Регистони Бухоро» ном дошт, навистам. Пеш аз он, ки онро ба назди устод барам, ба рафиқонам Баҳоуддин Икромӣ ва Муҳиддин Аминзода, ки иттифоқан он рўзҳо дар Бухоро буд, бурда нишон додам ва хонда додам. Дар вақти хонданам, намедонам барои чӣ, Баҳоуддин якчанд бор хандида, тамасхур кардагӣ барин шуд, ё ки ба ман чунин намуд. Тоқат карда натавонистам ва ҳикояро пора – пора карда партофтам.

Муҳиддин Аминзода худашро рост, ба рўи он қоғазпораҳо партофта, ҳамаи онро ғундошта ба бағал зад ва маро таскин дода, гуселонид. Рўзи дигар бинам, дўсти ғамхорам ҳикояи пора шудаи маро ба қоғазҳои ҷудогона часпонида ва аз рўи он таҳрир карда, рўбардор карда ба ман овардааст.

– Ана, акнун, инро бурда ба устод Айнӣ пешкаш кун! – гуфт вай ба ман. Вақте ки ман ба назди устод рафтам, он кас ба тараддуди раворавӣ буданд. Ҳикояи маро гирифтанду гуфтанд, ки аз Самарқанд ҷавобашро мефиристонанд. Пас аз ҳамин ду-се моҳ вақт гузашт, ман тақрибан он воқеаро фаромўш карда будам, ки нохост ба хобгоҳи мо ду нусха журнали «Роҳбари дониш»-и рақами 2-ро ба номи ман оварда доданд. Бинам ҳикояи ман дар он чоп шудааст. Хурсандию сарфарозии ман дар он дам ҳадду канор надошт.

Ман ҳанўз ҳам нашъаи он дамро фаромўш намекунам. Пас аз ҳамин ман нотарсона ба соҳаи насри бадеӣ қадам гузоштам ва баъд бевосита, таълими устодро гирифтам ва нависанда шудам. Агар ҳамон вақт Аминзода ба ман ғамхорӣ намекард, ҳикояи поракарда шудаи моро рўбардор намекард ва маро ба роҳи адабиёт, ба сўи устод равона намекард, шояд ҳоло ман нависанда намешудам… кӣ медонад! Бинобар он аст, ки ҳанўз ҳам ман мадюни дўстии Аминзода ҳастам.

Ин ҳикояро барои он нақл кардам, ки гоҳо нависандагони ҷавони имрўзаи мо ҳам ба ҳамин тавр хандаҳо, тамасхурҳо, танқидҳои носазо вохўрданашон мумкин аст. Рафту дар ҳамон дақиқа, Аминзода барин ғамхоре дар сари вақташон набошад, наход ки онҳо маъюс ва аз кори адабиёт дилхунук мешаванд?! Не, набояд ин тавр кунанд. Чунки ҳоло вазъияту шароит дигар аст. Ҳоло як даре баста бошад, сад дари дигар кушодааст! Аз садамаи аввалин маъюс шудан кори мард нест, рафиқон!

Чи тавре ки халқ мегўяд: ба кайк ситеза карда, кўрпаро сўхтан норавост! Ба ҳама тамасхур ва носазогўиҳо бо кор, бо навиштан, бо асари хуб ҷавоб гардонидан лозим аст.

****    *****     *****

Ин панди муфид ба адибони ҷавон, ки пири насрнависони тоҷик, Нависандаи халқии Тоҷикистон Ҷалол Икромӣ соли 1964 дар шумораи аввали “Шарқи Сурх” чоп кардааст, барои имрӯзиён низ қобили аҳамият аст.

Таҳияи Моҳшариф Азизова,
мутахассиси пешбари
шуъбаи матбуоти даврӣ.