72 сол пеш дар “Шарқи Сурх”. Мирсаид Миршакар. Нависандаи дўстдоштаи ҷавонон
Ин мақола дар шумораи чоруми соли 1953, нашрияи адабии маъруфи “Шарқи Сурх” чоп шудааст. Ҳамон моҳе, ки устод Садридди Айнӣ бо Укази Президиуми Шурои олии Иттиҳоди Шӯравӣ бо ордени Байрақи Сурхи Меҳнат сарфароз гардонда шуда буд.
Адиби шинохта ва яке пайравони муваффақи мактаби адабии Айнӣ-Мирсаид Миршакар бахшида ба 75-солаги устод ин мақоларо навиштааст, ки ҳоло порае аз онро дар таҳияи ҳамкорамон меорем.
**** ***** ****
Дар шаби адабие, ки аз наздикӣ, ба муносибати “Ҳафтаи китобҳои бачагона” ташкил шуда буд, пионерка Бурҳонова дар баромади худ чунин гуфт:
Мо аз нависандаи дўстодоштаамон Садриддин Айнӣ беандоза миннатдорем. Асарҳои вай чӣ дар омўхтани забони бойи адабии модарӣ, чӣ дар омўхтани таърихи пур аз муборизаҳои халқи тоҷик ба мо ёрииҳои калоне мерасонад…
Хонандаи ҷавон Зулфиқоров – тарбиягирандаи хонаи бачогон, – ҳикоят кард, ки вай қариб ҳаммаи асраҳои бадеии Садриддин Айнӣ-ро хондааст, Зулфиқоров дар охири суханаш бо як ҳисси ҳаяҷоноваре гуфт: Ман орзу мекунам, ки дар ҳар кори худ чун қаҳрамонҳои асарҳои устод Айнӣ муборизи ҷасур нотарсу далер бошам…
Бисёрии мо нависандагон ҳам, дар гузашти наздик пионер будем. Ҳанўз дар ёди мо ҳаст, ки чи тавр бо шавқу завқи калоне “Одина” ва “Дохунда”ро гаштаю баргашта мехондем. Ёдгор, Одина, Гулнор дўстони ғоибонаи мактабии мо буданд. Мо гоҳ Ёдгор мешудем, гоҳ Одина. Ба мо чунин менамуд, ки агар Ёдгор, Одина ва Гулнор бо мо мехонданд – албатта аълочӣ мебуданд; супоришҳои муаллимонро дар вақташ иҷро мекарданд, дар корҳои ҷамъиятии мактаб фаълолна иштирок менамуданд… Барои ҳамин мекўшидем, ки ин хислатҳои онҳо барои мо ҳам хос бошанд. Мо борҳо ба Аҳмади девбанд тақлид карда нотарсию далерии худро меозмудем; ҳар яке аз мо худро Аҳмади девбанд меномид ва мефахрид, ки сазовори ин ном шудааст. Агар дар байни мо ягон буздилу тарсончаке пайдо мешуд, мо ўро – “Хоҷа тарсончак” меномидем…
Илова бар ҳамин ин, бе муболиға гуфтан лозим аст, ки яке аз сабабҳои нависандашавии бисёрии мо ҳам асарҳои С.Айнӣ буданд. Барои ҳар як нависанда, рассом, санъаткор тезбину мушоҳидакор будан кам аст, дар баробари ин вай бояд маҳсули тезбинӣ ва мушоҳидакориашро чуқур омўзад, мағзи асосии онро ёбад ва онро ба нафъи ҷамъият кор фармуда тавонад. Маҳсули мушоҳидакорӣ моли хомест, ки нависанда бояд дар лабораторияаш онро навъ ба навъ ҷудо карда пазонад. Дуруст мегўяд нависандаи бузурги рус Л.Н.Толстой, ки пеш аз дона пошидан заминро чуқур шудгор кардан лозим аст.
Айнан ҳамин хислати некро мо дар эҷодиёти Садриддин Айнӣ бинем. Садриддин Айнӣ шоҳид ва иштироккунандаи ҳазорҳо ҳодисаҳои аҷибест. Лекин, пешакӣ, босаброна ба ҳар яки ин ҳодисаҳо чун нависандаи замони бузурги мо баҳо дода аҳамияти иҷтимоӣ ва тарбиявии онро муайян намуда, баъд онҳоро бо забони бадеӣ реалистона ҳикоят мекунад. Дар байни сухан гуфтан лозим аст, ки ин хислатҳои хуби устоди мо на ба ҳамаи шогирдонаш хос аст ва бе муваффақиятии асарҳои ҷудогона ҳам дар ҳамин аст. Мо бояд аз устоди худ забон, босаброна гаштаю баргашта дар болои асарҳои худ кор карданро омўзем. Асари хом дарёест, ки дар он хонанда ҳазорҳо бор ғўтта хўрад, ҳам дур ба кафаш намерасад…
Асарҳои Садриддин Айнӣ аҳамияти тарбиявӣ ва барои хонандагони гуногунсол фаҳмоянд. Сабаби ин дар он аст, ки аввало ин асарҳо чӣ аз ҷиҳати мазмун, чӣ аз ҷиҳати шакли бадеӣ ифодаи фикру ҳиссиёт – бо маҳорати баланди бадеӣ навишта шудаанд. Сониян нависанда талаботи эстетикиро бо талаботи педагогӣ ба ҳам зич пайваста аст. Ин тасодуфӣ нест, чунки ҳам эстетика ва ҳам педагогика ки ба сиёсати партия ва сохти ҷамъиятии советии мо такя мекунанд – бо воситаҳои гуногун як вазифаи муҳими давлатӣ – тарбияи коммунистии наслҳои наврасро ҳал карда истодаасд. Тарбияи наслҳои наврас – ин аввалин ва муҳимтарин вазифаи адабиёти советии мо мебошад. Дар қарори таърихи КМ ВКП (6) дар бораи журналҳои “Звезда” ва “Ленинград” равшан гуфта шудааст, ки “вазифаи адабиёти советӣ иборат аз он аст, ки ба давлат барои дуруст тарбия намудани ҷавонон ёрӣ расонад, талаботи ҷавононро қонеъ гардонад, наслоҳои наврасро рўҳбаланд тарбия кунад, то онҳо ба кори худ боварӣ дошта, аз душворӣ ва мамониатҳо натарсанд, барои бартараф намудани ҳар мамониат тайёр бошанд”.
Дуруст тарбия намудани наслҳои наврас, ки ояндаи мо ҳастанд барои ҳар як ватандўст, маърифатпарвар ва гуманист, ки ба ояндаи дурахшони худ боварӣ дорад, вазифаи муқаддас ва кори бошараф мебошад. Горкии бузург чунин навишта буд: “Тамоми орзуҳои мо дар бораи ғалабаи ақлу иродаи инсон бар қувваи тираи табиат орзуи дар дунё ҳукмрон намудани адолат ва ҳамаи боигарии рўҳии мо ба бачагон – бинокорони фардои ҳаёти мо супорида мешавад”. Пас онҳоро чунон тарбия додан лозим аст, ки фардо тавонанд ин орзуҳои инсонияти пешқадамро дар амал татбиқ кунанд. Яке аз воситаҳои тарбиявӣ китоб аст. “Кўдакро, менависад С. Маршак,- ба сўи оянда китоб гусел мекунад, китоб ўро чи тавре, ки лозим аст, тарбия дода, роҳи ояндаро ба вай нишон медиҳад”.
Садриддин Айнӣ ҳам яке аз он нависандагони гуманистест, ки дар роҳи тарбияи наслҳои наврас хидмати намоёне кардааст. Ҳанўз то револютсияи Октябр вай ба мақсади тарбия додани наслҳои наврас муаллимӣ мекунад. Аммо Айнӣ на аз он муаллимоне буд, ки ҳатто медонистагии худро ба дигарон фаҳмонда наметавонистанд, на аз он муалимоне буд, ки мактаби тираву торикшон барои онҳо сарчашмаи зиндагӣ буд. Мақсади Садриддин Айнӣ чун муаллим дигар буд. Дар Бухорои амирӣ халқи камбағал гадоёна ва беҳуқуқона, дар шиканҷаи зулму азоб умр аз сар мегузаронд. Қишлоқҳо аз дасти арбобон ва оқсақолони амир рўз то рўз харобтар мешуданд, шаҳр аз беадолатӣ ва худсарии амалдорони амир дар назар чун зиндон менамуд. Зиддиятҳои диннӣ ва қабилавӣ, гуруснагию гадоӣ дар ҳама ҷо ҳукмрон буд. Аз як тараф давлатмандонӣ муфтхўр дар болохонаҳо нишаста, базму шодӣ ташкил дода, айшу ишрат мекарданд, дар дигар тараф қашшоқшудагон бар сари фарзандони аз гушнагӣ мурдаистодаи худ мотам доштанд… Айнии ҷавон тамоми ин ҳодисаҳои даҳшатоварро медид ва ба ғазаб меомад. С. Айнӣ орзу мекард, ки халқ тезтар босавод гардад, Бо найзаи хуршеди маърифат пардаи тираи зулму ҷаҳолатро рахна созад. Ин буд, ки дар Бухорое, ки одамфурӯшию ба доровезӣ ва сангсоркунӣ сарахбори фармонҳои амиру амалдорон буд – овози буррое баланд шуд:
…Биёед, эй шарикон дарс хонем,
Ба бекорию нодонӣ намонем.
Зи илму маърифат гар баҳра ёбем
Тавон бозӯи нодонӣ битобем.
В–агар на ҷаҳл бар мо ҳамла орад
Димор аз рӯзгорӣ мо барорад”.
Ии овоз – овози шогирдӣ маъорифпарвари он замон Аҳмади Дониш – Садриддин Айнӣ буд. С.Айнӣ дар роҳи тарбия намудани наслҳои наврас далерона қадам монд. Вай хуб медонст, ки системаи дарсдиҳии мактабҳои кӯҳна барои босавод кардан ва ҳарҷониба тарбия намудани кӯдак ба кор намеояд; роҳи наве ёфтан даркор буд. С.Айнӣ кӯшиш мекунад, ки дар системаи дарсдиҳӣ ислоҳоте дароварда шавад. Вай чораҳое гуногуне мебинад. Яке аз ин чораҳо он буд, ки барои мактабҳои ибтидоӣ китоби дарсӣ – “Таҳзиб-ус-сибён” навишт. Чоп шуда баромадани ин китоб, тамоман бар хилофи хоҳиши рўҳониёни Бухоро буд. Онҳо ин ҳодисаро “тоқатнопазир” ва “шубҳаовар” мешумуранд. Бисёрии китобҳои дарсии он давра одатан ба забони арабӣ буданд ва аввал то ба охир динро ташвиқ мекарданд. Аммо китоби “Таҳзиб-ус-сибён” ба забони фаҳмои тоҷикӣ навишта шуда буд, шеърҳо ва ҳикояҳои завқовараш асосан ба зебогии табиат, аҳамияти илму дониш, дӯстӣ, нигаҳдории тандурустӣ, адабиёту санъант ва ғайра бахшида шуда буданд. Ин ҷуръати Айнӣ ўро ба рўйхати одамони “шубҳанок” гузаронид…
Хоҳишмандон метавонанд шакли комили мақолаи Мирсаид Миршакар “Нависандаи дӯстдоштаи ҷавонон”-ро дар Китобхонаи миллӣ мутолиа кунанд.
Таҳияи Башира Умарова,
мутахассиси пешбари
шуъбаи матбуоти даврӣ