Озмуни “Хонандаи беҳтарини асарҳои Пешвои миллат”. Забони  тоҷикӣ ва Темуриёни Ҳинд.

Хонадони Темуриёни Ҳиндро Бобур асос гузоштааст. Бобур дар соли 1482 ба дунё омада, давраи аввали умру ў дар Фарғона гузаштааст. Вай  бар асари ҳуҷуми Шайбонихон дар соли 1504 аз он ҷо ронда шуда, солҳои 1504-1525 дар Кобул, Бадахшон ва Хатлон ҳукумат ташкил додааст. Баъд қасди ишғоли Ҳиндустон карда, аввал Панипат ва сипас Султон Иброҳими Лудиро, ки султони Деҳлӣ буд, шикаст дод ва дар соли 1526 Деҳливу Агра ва шимоли Ҳиндустонро аз рўди Синд то Бангола ба даст даровард ва шоҳаншоҳии Темуриёни Ҳиндро барпо намуд.

Ў дар соли 1530 вафот карда ва ба ҷойи ў писараш Ҳумоюн ба тахти подшоҳӣ нишаст. Бобур як дафъа бо ҳамдастии Исмоили Сафавӣ ба ватани худ-Мовароуннаҳр ҳуҷум карда, то Самарқанд пешравӣ намуд, вале бо сабаби муқовимати мазҳабӣ байни шиаву сунниён аз тарафи ҳамватанонаш дастгири наёфт ва дигарбора ба Кобул баргашт. Ў зиндагиномаи худро дар китоби «Бобурнома» муфассал тасвир намудааст. Бояд гуфт, ки худи Бобур Мирзо табъи шоирӣ низ дошт ва аз шоирону фозилон сарпарастӣ мекард. Умуман, хонадони Темуриёни Ҳинд дар ин кишвар тамаддуни нави тоҷиктаборонро побарҷо карданд. Бар асари ҳуҷуми қабилаҳои ўзбеку тотори дашти Қипчоқ садҳо ҳазор тоҷикони бумии Мовароуннаҳру Хуросон ба Ҳинд кўч бастанд ва дар дарбори Темуриёни Ҳинд паноҳ ҷустанд. Дар натиҷа олимону фозилоне, ки дар атрофи маркази илмиву фарҳангии аҳди Улуғбек дар Самарқанд ва мактаби машҳури адабии Ҳироти аҳди вазири номдор султон Ҳусайн Бойқаро-Алишери Навоӣ ва устоди ў Абдурраҳмони Ҷомӣ гирд омада буданд, рў ба сўйи Ҳинд оварданд.

Ин марҳила ба рушди забони тоҷикӣ таъсир расонида, аз чанд ҷиҳат  ҷолиб аст. Нахуст ин ки дар оғоз барои ташхиси забони ба Ҳинд рафта аз забони тоҷикии Мовароуннаҳр ва Хуросон истилоҳоти нав, ба монанди «форсии Ҳинд», «форсии Мовароуннаҳр», «форсии Эрон», «форсии Эрон ва Тӯрон» ва «форсии Эрон ва Мовароуннаҳр» арзи ҳастӣ карданд.

Пасон, аз охири номи забон калимаҳои нисбат меафтанд ва танҳо истилоҳи «забони форсӣ» боқӣ мемонад. Зоҳиран афтидани истилоҳи «дарӣ» низ ба ҳамин усул дар ҳамин давра сурат гирифтааст, зеро пас аз асрҳои XVII-XVIII истилоҳи «форсии дарӣ» ба истиснои баъзе порчаҳои шеърӣ, тақрибан дар адабиёт дида намешавад.

Дуюм ин ки чун забони тоҷикӣ забони расмии дарбор ва мақомоти  идорӣ қарор гирифт, зарурати омўхтани он низ барои табақаҳои гуногуни ҷомеа ба миён омад. Аз ҳамин ҷиҳат дар ин марҳала луғатсозӣ ниҳоят авҷ гирифт ва то ибтидои садаи ХХ маркази луғатсозӣ ва фарҳангнависӣ ба забони мо кишвари Ҳиндустон гардид. Теъдоди фарҳангҳое, ки дар ин сарзамин аз тарафи тоҷикону эрониён ва аз ҷониби ҳиндуҳои тоҷикидон тадвин шудааст, ниҳоят бисёранд. Баъзе олимон миқдори онҳоро аз 200 бештар медонанд.

Сеюм ин ки  муҳити Ҳинд ва фарҳангу ҳунари рангини он  дар забони мо  таъсири амиқ гузошт ва ба он рангу бўйи «ҳиндӣ» бахшид. Шояд ҳамин муҳити рангоранги фарҳангӣ ва ақидаву  андешаҳои мухталифи мазҳабӣ ва мафкуравӣ боис гардид, ки дар наср такаллуфоти маснўӣ ва баъдҳо дар назм шеваи маъруф ба «сабки ҳиндӣ» пайдо шуд. Дар муҳити  хоси забонӣ таъсири мутақобили забонҳои маъмули он диёр, аз қабили додугирифти калимаву истилоҳоти ҳамдигар дида мешавад. Дар ин давра нисбат ба асрҳои гузашта бештар калимаву истилоҳоти маишӣ ва иҷтимоӣ ба забони ҳиндӣ, монанди чол, ҷўгӣ, бибӣ (хонум), паргана (округ), роҷа, ҷўра, (дўст, рафиқ), ҷўр (мутобиқ) ва ғ, ба забони тоҷикӣ дохил мешаванд. Бояд гуфт, бо вуҷуди таълифу тадвини фарҳангу луғатҳои зиёди тоҷикӣ, бахусус, дар сарзамини Ҳинд дар ин давра кори ҷолиби таваҷҷуҳе дар калимасозӣ истилоҳофаринӣ сурат нагирифт ва ҳамон усулу шеваҳои забони аҳди Чингизиён ва Темуриён боз  ҳам идома ёфт. Таълифи осори фаровони илмию ғайриилмии тоҷикӣ аз қадимтарин намунаҳо то ба давраи темуриён далели возеҳ ва бурҳони қотеъ бар ин ҳақиқат аст, ки ин забон дар байни андешаҳои сареҳи адабӣ ва ифодаи мафҳумҳои нозуки илмӣ дорои тавонмандии хос ва имкониятҳои васеъ будааст ва ҳар  қадар, ки осори хаттӣ ба ин забон, хоҳ дар заминаи таълиф ва хоҳ дар заминаи тарҷума аз забонҳои дигар бештар  гардид, ҳамон қадар забони тоҷикӣ дар байни матлабҳои илмию адабӣ қавитар ва нерумандтар гаштааст.

Дар ин се қарн забону адабиёти мо дар  қаламрави Ҳиндустон доман густурда буд ва осори таърихию фарҳангию адабии олимону адибони ин минтақа на фақат дар тамаддуни афкори мардуми форсизабон, балки дар тамаддуну афкори дигар мардуми дунё таъсири қобили мулоҳиза дорад.

Дар асри XVI, хусусан, дар натиҷаи лашкаркашиҳои пайдарпайи Бобур ва дар замони ҳукумронии набераи ў-Акбар назми тоҷикӣ – форсӣ дар Ҳиндустон ривоҷ ёфт, зеро ин сулола бо мақсади шуҳратёбӣ ва тарғибу тавсифи  корномаҳои хеш ба аҳли қалам имконияту имтёзҳо медод. Темуриёни Ҳинд ба дарбори худ шоирону нависандагони тоҷикзабонро даъват намуда, ба шоирони боистеъдод ҷоизаву подоши зиёд муқаррар карда буданд, аз ин рў, дар асрҳои 16-18 адибони зиёде аз Мовароуннаҳр ба Ҳиндустон ҳиҷрат намуда, аксаран онҷоро маскани зиндагии доимӣ ихтиёр намуданд.

Мақоми адибони таҳҷоии Ҳиндустон низ дар  ривоҷу густариши забону адаб ва фарҳангӣ мо дар асрҳои 16-18 назаррас буд. Хиндустони ин давра ба як ҳавзаи бузургу маркази бонуфузи эҷодии адибони тоҷикзабон  мубаддал шуда буд. Дар қарнҳои XV-XVIII фақат дар шаҳри Кашмир тақрибан ҳазор нафар шоири тоҷикзабон зиндагӣ мекард.

Ба адибони аз Хуросону Мовароуннаҳр ба Ҳиндустон ҳиҷрат намуда Толиби Исфаҳонӣ, Урфии Шерозӣ, Назирии Нишопурӣ, Аттории Бадахшӣ, Боқии Кўлобӣ, Меҳнатии Ҳисорӣ, Абдураҳмони Мушфиқӣ, Хоҷа Ҳасани Нисорӣ (асриXVI), Толиби Омулӣ, Абутолиби Калим, Саиби Табрезӣ (асри XVII) ва садҳо адибони дигар мансубанд.

Адибони тоҷикзабони таҳҷоии Ҳиндустон ҳам хеле зиёд буданд, ки Абдулфайзи Файзӣ (1547-1596), Носиралии Сарҳиндӣ (ваф 1697), Мирзо Абдулқодири Бедил (1644-1721), Сироҷиддин Алихони Орзу(1669-1765), Мир Ғуломалихони Озод (1704-1785), Мир Зиёуддин, Мирзо Мазҳар, Саиди Таботабоӣ, Мирзо Хусравбек, Сайдалии Муштоқ, Муҳсини Хонӣ (ваф1671), Хоҷа Ҳайдаралии Муҳаммадтоҳир Ғании Кашмирӣ (1608-1669), Мулло Ҷомии Бехудии Лоҳурӣ (асри 17), Мирзо Муҳаммадалии Роиҷи Сиёлкутӣ (ваф 1737) аз ҷумла онҳоанд.

Мо пораеро аз китоби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Забони миллат-ҳастии миллат” иқтибос овардем. Ин китоб саропо факту рақам аз таърихи забони мост. Забоне, ки бо гузашти замонҳо, қатлу куштори аҷнабиён, китобсӯзиҳову фарҳангзудоиҳои бегонагон боз ҳам асолати худро ҳифз кард.

Мутолиаи ин китоб барои ҳар нафаре, ки ифтихороти миллӣ дорад, судманд аст. Шумо аз ин китоб маълумотҳоеро ҳам дарёфт карда метавонед, ки пештар нахондаву нашунида будед.

 Шакли электронии китоб ин ҷост: ЭМОМАЛӢ РАҲМОН: ЗАБОНИ МИЛЛАТ-ҲАСТИИ МИЛЛАТ

Таҳияи Ойҷонгул ДАВРОНОВА,
сармутахассиси шуъбаи тарғиб
ва барномаҳои фарҳангӣ.