Нигоҳе ба хусусияти жанрии қиссаи «Паррончакҳо»-и Абдулҳамид Самад

Насри муосири тоҷик дар солҳои баъд аз ҷанги ҷаҳонии дувум, махсусан, дар нимаи дуюми солҳои 50-уми асри ХХ вижагиҳои жанрии худро равшан сохт. Нависандагон ва мунаққидон дар ин солҳо сари масоили асосии адабиёту фарҳанг баҳсҳо оростанд ва ҳадафмандии адабиётро дар ҷомеа муайян карданд.

Дар ин давра имкониятҳо фароҳам омаданд ва инсон бо фаъолияти рӯзмарраи давра худ дар ҷамъият ҷои асосиро ишғол намуд, моҳияти инсон баланд рафт ва боиси он шуд, ки адабиёти бадеӣ воқеаву ҳодисаи нави зиндагӣ, масъалаҳои муҳимми аҳлоқиро ба тасвир гирифт ва аз ин тариқ ба дунѐи ботинии инсон ворид гардид. Ба ин хотир, адибон роҳу воситаҳои тозаи тасвирро ҷустуҷӯ карда ва барои фаъол гардондани робитаи олами ботинии инсон нисбат ба муҳити иҷтимоӣ, масъалаи худшиносии шахсро кашф намуданд. Гӯё, дар муносибати адиб ба инсон тағйирот ба вуҷуд омад, ки ҷиҳатҳои фаъолиятмандии руҳӣ ва маънавии шахсро мавриди тасвир қарор дод ва ба ин восита қимати ҷамъиятиву зебоишиносӣ доштани инсонро муайян сохт.

Абдулҳамид Самад аз нависандагони ҷавони солҳои мавриди назар аст, ки аз рўйи анвои маъмули наср санҷиши қалам намудааст. Жанрҳои меҳварии эҷодиёти ў ҳикоя, қисса, қиссаи хурд ва роман маҳсуб меёбанд. Дар адабиётшиносии муосири тоҷик бештари мулоҳизаҳои суханшиносон нисбати қиссаҳои (повестҳо) ин адиб тазаккур ёфтаанд.

Абдулҳамид Самад фаъолияти нависандагиро аз навиштани ҳикояҳо оғоз намуда, баъд ба таълифи қисса шурӯъ намудааст. Дар осораш жанри қисса бартарият дошта, бо эҷод ва дастраси хонанда гардидани қиссаҳои «Баъд аз сари падар», «Косаи давр», «Паррончакҳо», «Пиёлаи шикаста», «Аспи бобом», «Ҳавои тирамоҳ», «Рӯдапо», «Сарлашкар» дар адабиёти солҳои 70-90-уми тоҷик чун адиби дорои сабку равияи эҷодии ба худ хос маълуму маъруф мегардад. Қиссаҳои адиб бо як вежагии хос, камоли ҳунар, завқи баланд, баёни андеша вориди насри муосири тоҷик гардидааст. Муҳаққиқ Муҳаммадҷон Шакурӣ насри солҳои 70-90-ро баҳо дода, қайд намудааст: «Жанри асосии нависандагони ҷавон ва миёнсол асосан повест буда, муваффақият ва камбудиҳояшон дар ин жанр бештар падидор мешуд» [14, с.160].

Нависанда Абдулҳамид Самад агарчӣ ба адабиёт бо ҳикояҳои нахустин ворид шуда бошад ҳам, маҳз қиссаҳояш ӯро ба хонандагон ва ҳаводорони адабиёт муаррифӣ намуда, чун адиби чирадаст ва носири камназир шиносонд. Яъне, бо он, ки нависанда дар тамоми жанрҳои адабӣ асарҳои ҷолиб ва мондагор эҷод кардааст, дар миёни осори ӯ повестҳояш бо ҳадафи тадқиқи бадеи воқеият, бо ғановати бадеӣ, усул ва сабки ҳунарӣ, ифшои ҳунари нависандагӣ бартарӣ доранд. Як нуктаи дигар мавриди зикр аст, ки даврони Истиқлолият ба адиб майдони фарохи эҷодӣ, баёни мавзуи наву тоза, ибрози ормону андешаҳои миллӣ фароҳам овард.

Дар давраи Истиқлолият жанри қисса ва ё повест рушд намуд. Агар дар солҳои 60-80-уми асри ХХ Фазлиддин Муҳаммадиев, Сорбон, Сатор Турсун, Ўрун Кўҳзод, Муҳиддин Хоҷаев дар навиштани жанри қисса дастоварди бештарро соҳиб шуда бошанд, дар солҳои 90-уми асри ХХ ва аввали садаи ХХI хидмати Абдулҳамид Самад, Сайф Раҳимзоди Афардӣ, Кароматулло Мирзоев, Бароталӣ Абдураҳмонов, Ҷонибек Акобиров, Баҳманёр ва дигарон дар рушду таҳаввули жанри повест назаррас мебошанд. Ин адибон бо такя аз мактаби нависандагони калонсоли тоҷик қиссаҳое таълиф намуданд, ки чӣ аз ҷиҳати муҳтаво ва чӣ аз ҷиҳати шакл дар инкишофи насри муосири тоҷик таъсири мусбат расониданд.

Хусусияти умдатарини повест аз он иборат мебошад, ки дар он тамоми рафти воқеаҳо дар атрофи персонажҳои асосӣ сурат гирифта, шахсият, руҳия ва саҷияи онҳо дар ҳамин асос ошкор карда мешаванд. Повест сужети маҳдуд дошта, миқдори персонажҳо ва воқеаҳо низ дар он маҳдуд мебошад. Аммо ин чунин маъно надорад, ки ҷараёни ҳодиса нигоҳ дошта мешавад ва мақсад пурра ошкор намегардад. Баръакс, дар повестҳои замони нав гоҳо серзамонӣ ва сермаконӣ ба назар расида, фосилаи макону замон таѓйирпазир мегарданд.

Диди Абдулҳамид Самад дар қиссаҳояш аз ҷиҳати тасвири чеҳраву шахсиятҳои воқеӣ, ҳодисаву рӯйдодҳои зиндагӣ, офаридани характерҳои ҷудогона, тасвири зоҳирӣ ва ботинии шахсиятҳо ва портрети онҳо як навъ тозагие касб мекунад. Диққати нависандаро, пеш аз ҳама, лаҳзаи муайяни зиндагии фард, муносибату рафтор, хулқу атвор ва характеру тинати онҳо ҷалб намудааст. Нависанда дар асарҳояш мекушад ба масъалаҳои мубрами замон ва ҷомеа ба назари таҳқиқ нигарад.

Яке аз қиссаҳои Абдулҳамид Самад «Паррончакҳо» мебошад, ки аз мавзуву ғояи ин асар маълум мегардад, ки муаллиф дар такопуи офариниши асарҳои тарбиявӣ-ахлоқӣ, андешамандонаву андарзӣ ва панду насиҳатӣ буда, ба воситаи образҳои бадеӣ ва задухӯрдҳои зиндагӣ андешаҳояшро дар бораи воқеаҳои ҳаёт, одаму одамият тасвир ва баён карданӣ мешавад.

Ба ҳунари нависандагии Абдулҳамид Самад муҳаққиқ Соҳиб Табаров баҳои баланд дода, доир ба қиссаи «Паррончакҳо» ибрози андеша намуда, ин повестро яке аз беҳтарин повестҳо баҳогузорӣ кардааст. Инчунин, қайд намудааст, ки А. Самад ба воқеаҳои рӯзмарра диди тоза дошта, асарҳояш дар дили хонандагони сершумор ҷо гирифтааст. «Имрӯзҳо дар мавзуи тарбияву ахлоқ, камолоти маънавӣ ва махсусан, одаму одамгарии ҷавонони солҳои охир беҳтарин ҳикояю новеллаҳо ва повести пурқимату дилкаши А. Самадов «Паррончакҳо» ба вуҷуд омаданд, ки таъсири онҳо дар роҳи тарбияи ҷавонони имрӯзаю оянда беш аз беш зиёд хоҳанд шуд ва онҳо дар дили хонандагони сершумор маскан хоҳанд ёфт».

Ин равияи тару тозае, ки дар насри солҳои 70-80-ум нависанда чӣ дар повест ва чӣ дар ҳикояҳояш пеш гирифтааст, бо талаботи давр, андешаҳои одамон роҷеъ ба ҳаёти ин замон ва амсоли онҳо ба вуқуъ омадааст. Ҳикояҳои «Ҳазл», «Мурғи дил», «Сипод», «Ғолиб», «Туйи, сода» ва махсусан, «Зодрӯз» пеш аз ҳама инкишоф ёфтан ва аз худ намудани шаклу поэтикаи эҷодӣ, маҳорату санъат ва махсусан, хусусиятҳои услубӣ, поэтикӣ ва умдатарину нозуктарини жанрҳои но­велла ва ҳикоя дар осори А. Самад шаҳодат медиҳанд. Адиб дар асарҳояш зиндадилӣ, ҳазлу мутоибаҳои нозукро бо устухонбандии мустаҳкам, асосҳои композитсионии қавӣ ва офариниши образҳои ҷолиби диққат як намудааст. Аз ин ҷост, ки ҳикояҳои ин маҷмуа дар тарзи тасвири бадеӣ аз повес­ти «Паррончакҳо» то андозае фарқ мекунанд.

Дар зиндагии ҳаррӯза баъзан одамон ба кору меҳнат, ба мақсаду маром, ба рӯзгору зиндагӣ ва ба олами шахсии худ ғутта мезананд. Дар натиҷаи ҳамин дар онҳо ҳодисоте ба вукӯъ меояд, ки қисме аз онҳо аз чигунагии зисту зиндагӣ ва тақдири якдигар, аз ғаму шодӣ, ҳолати рӯҳӣ ва ҷаҳони маънавии ҳамдигар бехабар мемонанд, гоҳо дигаронро намефадманд, ҳатто хилофи низоми ҳаёти ҷомеа амал мекунанд. Пеш аз ҳама, повести «Паррончакҳо» маҳз ба ҳамин навъ мавзуъҳои рӯзмарраи ҷомеа бахшида шудааст.

Қобили қайд аст, ки Абдулҳамид Самад нависандаи замони худ буда, воқеаву рӯйдодҳои замони худро воқеъбинона тасвир намудааст. Ин нуктаро муҳаққиқ Соҳиб Табаров дар китобаш «Ҳаёт, адабиёт, реализм» чунин қайд намудааст: «Воқеаҳо, задухӯрду низоъҳои повест дар рӯзҳои сию панҷ соли «баъди ҷанги Гирмон», яъне дар соли 1980 – дар даврони мо (Соҳиб Табаров – М.Ф.) ба вуқӯъ меоянд. Муаллиф ба воситаи онҳо он ҳақиқатеро, ки дар кору кирдор, таҳсил ва; таътили студентони мактабҳои олӣ дар рӯзҳои мо содир гардидаанд, воқеию конкретӣ ба қалами тасвир ва таҳлил гирифтааст».

Дуруст аст, ки то повести «Паррончакҳо» дар ин мавзуъ дар адабиёти муосири тоҷик асарҳои Ф. Ансорӣ «Имтиҳон», Сорбон «Панҷ сол» ва ғайраҳо ба вуҷуд омада буданд, ки; ҳар кадоме ягон лавҳаву лаҳзаи тарзи зиндагиву таъ­тили донишҷӯйёнро дар солҳои панҷоҳум-шастум дарбар, кардаанд. Масалан, агар Ф. Ансорӣ баъзе лавҳаҳои зин­дагии донишҷӯйёни муассисаҳои олиро гоҳо бо равияю усули драмавӣ ва гоҳо шакли мелодрамавӣ ба қалами тасвир гирифта бошад, Сорбон ҳар он чизеро, ки дар муддати панҷ соли таҳсилаш дар донишгоҳ дида ва ё шунидааст, ба таври нусхабардорона мувофиқи завқи бадеӣ-субъективии худ ба хонандагон нақл кардааст.

Дар повести «Паррончакҳо»-и Абдулҳамид Самад бошад, мушоҳидаҳои нозук, ҳолатҳои гуногуни психологӣ, андешаҳои амиқи нависанда доир ба ҳаёти ҷавонон бештар ҷамъбасти бадеӣ пайдо кардаанд. Бе муболиға таъкид бояд намуд, ки афзоиши маҳорати эҷодии нависандаро дар тарзи образофарӣ, устухонбандӣ, шакл ва поэтикаву услуби эҷодияш дар асоси муносибаташ ба ҳамин мавзуъҳо равшан мушоҳида кардан мумкин аст. Ҳамин тавр, Абдулҳамид Самад на танҳо беш аз беш дар эҷоди образу типҳои бадеӣ, интихоби мавзуъҳои замон маҳорат пайдо менамояд, бал­ки дар шаклу услуб ва маҳорати эҷодӣ ба навгӯиҳо мекушад.

Дар тасвири нависанда махсусан, образҳои муаллими куҳансолу бомулоҳиза Абдукарим-амак ва завҷааш, Насим, Раҳматшоҳ ва дигарон ҳамчун намунаи ибрати хулқу атвори наҷиб ва тарзи хислатҳои баланди одамӣ ҷолиби диққат мебошанд.

Дар ҷомеаи имрӯза Абдукарим-амак барин шахсони асил бисёр ҳастанд, ки одамонро аз роҳи ғалат, аз макру фиреб, қаллобӣ, аз зиндагии саҳлу осон ба суи меҳнати ҳалолу бошараф ва паси cap кардани ҳама гуна мушкилиҳо дар роҳи зиндагӣ раҳнамун мекунанд. А. Са­мад дар кашф ва инъикоси ин образ ба комёбиҳои адабӣ-эстетикӣ ноил мегардад, ки ба ӯ дар ин кор дар ҷо ҷои повест равия ва тарзи тасвирҳои ҷолиб ва баъзан услуби баргардиши бадеиро пеш гирифтани на­висанда мадад мерасонад. Чунин тарзи тасвир ва ус­луб задухӯрду низоъҳои ҷолиби диққати чунин персонажҳоро бо ашхоси разил аз як лавҳа то лавҳаи дигари повест пурқувваттар гардондаанд, ки ба воситаи он­ҳо симои типии ин қаҳрамони нави мусбат – Абдукарим-амак кашф гардидааст. Бинобар ин образи Абдукарим-амак яке аз ихтирооти намоёни бадеии А. Самад дар повести «Паррончакҳо» ба ҳисоб меравад. Гапу гуфтор, хулқу рафтор, амалиёт ва тамоми кору муносибатҳои Абдукарим-амак нишонае аз бойгарии маънавӣ ва ягонагии сухану амалаш мебошанд. Бесабаб нест, ки ноқил – Наим, ки ҷияни Абдукарим-амак мебошад, аз ӯ аввалин таълими одаму одамгарӣ ва инсондӯстиро мегирад, хислатҳои неку сиришти пок, меҳнатдӯстию покахлоқиро меомӯзад. Дар як лаҳза нависанда Абдукарим-амакро дар муқоиса бо дигарон, аз ҷумла бо Наим, бештар шахси муборизу фаъол инъикос ме­намояд. Дар як чабҳа пешсафи ҳамаи корҳои нек мебошад. Гарчанде Наим ба мисли Насим яке аз қаҳрамонони асосии мусбати повест ҳисоб меёбад, аммо дар ҷангу ҷидол, задухӯрд ва низоъҳои зиндагӣ ба мисли Аб­дукарим-амак ҳоло комилан обутоб наёфтааст ва то ба дараҷаи типи барҷастаи мубориз нарасидааст. Наим ҳамчун Насим маҳсули даврони солҳои ҳаштодум аст, ки ин даврон ба хулқу атвор, муомилаю муносибаташон таъсир расондааст, яъне карахтию беамалии замон чигунагии олами маънавии ин гуна қаҳрамонро муайян кардааст. Аммо аз меҳру шафқат ва лаҳзаҳои тасвири самимии нависанда маълум мегардад, ки ҳоло зиндагии Наим дар пеш аст.

Аз ин ҷост, ки А. Самад Наимро бисёр мушоҳидакор ва андешаманд тасвир менамояд. Ӯ ҳама вақт мекушад, ки чигунагии зиндагӣ ва ба кадом суй майл карданро дуруст ва бекаму кост фаҳмад, дар зиндагии ҷамъиятӣ қаҳрамонию зиштӣ, хубу бад, хайру шарро дарк кунад. Аммо ё бо сабаби ҷавонӣ, ё камқобилиятию гоҳо бефаъолиятӣ ва махсусан, таъсири манфии муҳити иҷтимоӣ ба моҳияти баъзе ҳодисаҳои ҳаррӯза бо осонӣ сарфаҳм намеравад. Дар натиҷа На­им дар масъалаи баҳо додан ба баъзе воқеаҳо, ин ва ё он саргузашти одамон ва кору кирдори ҳамкурсон, ҳатто баъзан дар масъалаи кӣ ва чӣ гуна одам будани қаҳрамони асосӣ – Насим, ба саҳву хато роҳ медиҳад. «Ба сабаби он ки Наим на танҳо қаҳрамони асосӣ, бал­ки ба замми он ноқил аст ва ҳамаи задухӯрд ва низоъ­ҳои воқеаҳои повест аз рӯи мушоҳида, баҳо, фаҳмиш ва ҳатто «ҳукми» ӯ инъикос меёбанд ва ҳал мегарданд, нависандаро лозим буд, ки ин образро то андозае беш­тар ба майдони амалиёт ва мубориза дарорад» [13, с.180] – қайд намудааст, адабиётшинос Соҳиб Табаров.

Қаҳрамони дигари повести «Паррончакҳо» Насим Ам­маров образи ниҳоят ҷолиби диққати ҷавонони солҳои ҳаштодум мебошад ва меҳру муҳаббати чӣ каҳрамонони мусбат ва чӣ хонандагон ба ӯст. Насим дар байни ҳамкурсонаш хоксортарини хоксорҳост, ки ин хислати неки ӯро дар кору амалиёташ (дар хондану меҳнат), дар муомилаву рафтораш бо дигарон (бо муаллимони хубу бад, доною ҷоҳил, донишманду камсавод, бо рафиқони ҳақиқию самимӣ ва маккору қалбакӣ), дар шишту хезаш (дар ҷои аз ҳама ақиб дар синф нишастан, худро дар ҳама ҷо ва ҷойҳои намоён дур гирифтанаш), дар муҳокимаю мулоҳизаҳояш, дар ҳақиқатҷӯиаш, ба­рои исботи ҳаққу ноҳақ, баҳри ҳақиқат дар ҳар соҳаи зиндагӣ ва дар ҳама ҷо аз мубориза бурданаш ва дар дигар кору кирдор ва амалиёташ мушоҳида кардан мумкин аст. Насим дар назари мо он типи ҷавонони асил аст, ки дар як ҷавон, алалхусус талабагону донишҷӯйён, бояд аз кору кирдори ӯ таълим гиранд ва ибрат омӯзанд.

Дар тасвири бадеии нависанда, Насим ҳамчун яке аз типҳои ғоявии ҷавонони ҷомеаи дирӯзу имрӯзи мо ба назар мерасад. Бояд зикр намуд, ки ҳар адиб бояд дар талошу ҷадали офариниши образи чунин тип­ҳои ҷавонон дар адабиёти муосири бошад, ки А. Самад дар по­вести худ чунин образи идеалиро ихтироъ карда тавонистааст. Ба андешаи муҳаққиқ А. Набавӣ Абдулхамид Самад аз нависандагонест, ки ба хақиқати ҳаёт, инсони асил, покният, одилу бурдбор ва босабру таҳаммул эътиқоди махсус дорад: «… табиати диёраш (Абдулҳамид Самад – М.Ф.), таърихи он, урфу расми ӯро дӯст медорад, хуб медонад, бо самимияти том ба тасвир мекашад ва хамеша дар талоши тарбияи инсони худшинохта, ватандӯсту миллатпараст ва инсонияташ баланд мебошад. Ин ниятҳои олӣ ӯро ба мақсадҳои наҷиб ва комёбиҳои олӣ хоҳад расонд».

Ҳамин тавр, аз таҳқиқи қиссаи «Паррончакҳо» ба хулосае омадан мумкин аст, ки  А. Самад ба тасвири психологӣ, инъикоси руҳия ва андешаҳои каҳрамонон, ба кашфи олами ботинию маънавии персонажҳо завқи калон зоқир менамояд. Дар айни замон ӯ чигунагии олами маънавӣ ва руҳии каҳрамонони асарро бо масъалаҳои тарбиявию ахлоқӣ мепайвандад ва барои барҷаста баромадани хислатҳои фардии ин ва ё он персонаж аз ҳикмату андарзҳо, зарбулмасалу маколҳо ҳамчун аз аслиҳаи хуби тарбияю ахлоқ моҳирона истифода мебарад.

Фазила Маҳмадуллоева,
корманди шуъбаи коркарди адабиёт.