Як рӯзи адабиёт дар таърихи башар. 25 – уми октябр

Соли 1400 дар Лондон шоири англис, «падари шеъри англисӣ» Ҷеффри Чосер аз олам гузашт. Ҷеффри (Ҷеффри, Готфрид) Чосер яке аз асосгузорони адабиёти миллӣ ва адабии англис ба шумор меравад, ки аввалин шуда осори худро на ба забони лотинӣ, балки ба забони модариаш навишт.

Эҷодиёти ӯ ҳамчун маънои томи адабиёти Эҳёи Англия шинохта шудааст. Асари асосии Чосер маҷмуаи достони «Ҳикояҳои кентерберӣ» мебошад, ки бо ҳақиқатнигорӣ эҷод шудааст. Эҷодиёти Чосер бо лаҳҷаи лондонии замони худ навишта шуда буд. Мисраъҳои шеъриаш равону озод ва гуногунанд. Шўҳрати бузурге, ки Чосер дар давоми умраш соҳиб шуд, бо мурури замон на танҳо хомӯш нашуд, балки боз ҳам афзуд.

Соли 1767 дар Лозанна нависандаи фаронсавии швейтсарӣ Бенҷамин Констан де Ребек ба дунё омад.

Бенҷамин Констан яке аз бузургтарин намояндагони романтизми фаронсавӣ (романтизм (фаронс. Romantisme) – равияи ҳунарӣ, адабӣ ва фикрӣ дар поёнисадаи 18 дар Аврпуо буд, ки жар солҳои 1800-1850 ба аавҷи худ расид. Ин равия манфиати фард ва эҳсосотро дар мадди аввал гузошта,ситоиши гузашта, таърих ва табиатро дар мадди аввал мегузошт)  мебошад. Вай аввалин асари адабии худ — воқеаномаи қаҳрамононаи «Ритсарҳо»-ро дар синни дувоздаҳсолагӣ эҷод кардааст. Аз соли 1803 ба навиштани ёддоштҳояш пардохт. Констан песаи Шиллер «Валленштейн»-ро аз нав ислоҳ кард. Романи тарҷумаиҳолии «Адолф» ба нависанда  шўҳрати ҷаҳонӣ овард, ки ба он А. С. Пушкин баҳои баланд додааст. Ду асари тарҷумаиҳолии дигари насрии нависандаро низ тавсиф мекунанд, вале онҳо танҳо дар садаи ХХ нашр шудаанд. Инҳо ҳикояҳои «Дафтари сурх» (номи аслиаш «Ҳаёти ман», 1807, соли 1907) ва «Сесил» (тахминан 1810, соли 1951) мебошанд. Дар ҳикояи охирӣ Констан достони муносибати худро бо зани дуюмаш Шарлотта фон Харденберг сабт кардааст. Дар охири асри гузашта дастнависи асари дигар – романи иншоии  «Мактубҳои писари Д‘Арсиле ба Софи Дурфе» кашф шуд, ки онро Констан дар солҳои 1786-1787 бо маҳбубааш Изабел де Шарер де Зюлен навиштааст.

Констан Бенҷамин де Ребек 8 декабри соли 1830 вафот кард.

Соли 1820 дар Маскав нависанда, тарҷумон, намоишноманавис, ношир ва рӯзноманигори рус Михаил Достоевский, бародари калонии Фёдор Достоевский ба олам омад. Ӯро ношири маҷаллаҳои “Время” ва “Эпоха” медонанд.

Ҳикояҳои «Духтар», «Ҷаноби Светелкин», «Гунҷишк» (1848), «Ду пир» (1849), «Панчоҳ сол» (1850), «Пирон ва хурдтар» (1851) мансўби ўянд.

Осори Достоевский аз рӯи услуби худ ба «Бечорагон» ва «Шабҳои сафед» наздиканд ва бо таъсири пурқуввати сентиментализм (сентиментализм – ҷараёнест дар адабиёти Аврупо ва Амрикои нимаи дуюми асри 18 ва ибтидои асри 19, ки тасвири ҷанбаҳои эҳсосотро дар мадди аввал мегузошт) хосанд.  М.М.Достоевский асарҳои зиёди классикони Аврупо аз ҷумла «Рубощ Рейнеке»-и Гёте (1848), «Дон Карлос»-и Шиллер (1848) ва ғайраҳоро тарҷума кардааст:

Соли 1843 дар Тула нависанда ва мақоланависи рус Глеб Успенский, арбоби бузурги реализми руси асри XIX ба дунё омад.

Падари Глеб котиби Палатаи хазинадории Тула буд. Глеби ҷавон дар гимназияи Тула таҳсил карда аз он ба Чернигов гузашт. Соли 1861 ба Донишгоҳи Маскав дохил шуд.

Успенский аз Донишгоҳи Маскав ба донишгоҳи Санкт-Петербург гузашт, аммо онро ҳам хатм накард. Фаъолияти адабии ў соли 1866 аз як силсила очеркҳо таҳти унвони умумии «Урфу одати кўчаи Растеряев», ки дар маҷаллаи «Современник» чоп шуда буд, оғоз ёфт. Пас аз баста шудани ин маҷалла очеркҳояш дар маҷаллаи «Луч» нашр мешуданд, аммо ин нашрия низ ба ҳамин сарнавишт дучор гардид ва ниҳоят «Урфу одати кўчаи Растеряев» бо шакли хеле ихтисоршуда ва ислоҳшуда дар «Женский вестник» пайдо шуд. Бо сабаби шароити душвори иҷтимоӣ, набудани маҷаллаҳо, ки аксарияти онҳо баста шуда буданд, фаъолияти адабии Успенский дар муҳити хеле тира сурат мегирифт.

Дар соли 1871 Успенский ба хориҷа рафта, ба Порис, сарзаминҳои славянӣ ва Лондон сафар кард. Вай ба Ватан баргашта, як қатор асарҳоеро ба табъ расонд, ки танҳо ба мавзӯи нав бахшида шудаанд. «Кори сиёҳ», «Бачаҳои хурдсол», «Одамон ва урфу одати деҳаи муосир», «Ҳукмронии замин» ва дигар очеркҳо ҳаёти деҳқонон ва навъи деҳаҳои русро тасвир мекунанд.

Фаъолияти адабии Успенский бар асари бемории вазнини рўҳӣ қатъ гардид. Вай соли 1902 вафот кардааст.

Соли 1864  шоири халқии шўравии қирғиз Токтогул Сатилганов таваллуд шуд.

Токтогул Сатилганов донандаи назми шифоҳӣ, оҳангсоз, навозандаи ҳунарманд (навозандаи комуз) ва яке аз асосгузорони адабиёти шўравии қирғиз ба шумор меравад. Дар синни 12-солагӣ ба эҷоди сурудҳо шурӯъ кардааст. Устоди «айтиш» низ буд – асарҳои эпикии халқиро иҷро кардааст. Асарҳои машҳури лирикии Токтогул «Алимкан» ва «Ба духтарон» мебошанд.  Нависанда барои асархои ҳаҷвии машҳураш ба монанди «Панҷ хук», «Чакирбойи судхўр», «Эшон-калпа» ва ғайра, ба Сибир бадарға шуда буд. Соли 1910 ба ў муяссар шуд, ки аз он ҷо фирор карда, ба Ватан баргардад. Ин рўйдодҳо дар сурудҳои «Алвидоъ, халқам!», «Дар бадарға», «Салом, мардуми азиз!» инъикос ёфтаанд. Дар соли 1965 Мукофоти давлатии ҷумҳуриявии ба номи Токтогул муқаррар карда шуд. Асарҳои назми ў ба бисёр забонҳои халқҳои ИҶШС тарҷума шудаанд.

Соли 1906 нависандаи марий (Бошқирдистон) Яниш Ялкаевич Ялкайн ба олам омад.

Яниш дар оилаи деҳқон таваллуд шудааст. Баъди хатми мактаби миёна соли 1919 дар мактаби 2-солаи Мишкинский хонда, баъд ба омўзишгоҳи омўзгории Николо-Березовский фиристода шуд. Омўзишгоҳи омўзгории Бирскро солҳои 1924-1926, факултаи таъриху филологияи Университети давлатии Москваро соли 1931 хатм кардааст. Дар миёнаи солҳои 1920 ба эҷод шурӯъ кард. Аввалин асараш — шеъри «Кугу кайик» (Паррандаи бузург) соли 1926 дар маҷаллаи «У илыш» чоп шудааст. Асарҳои А.Пушкин, М.Горкий, А.Гайдарро ба забони модариаш тарҷума кардааст. Асарҳои назмиву насрӣ, танқидӣ, мақолаҳо оид ба фолклор ва этнография навиштааст.

Соли 1934  ў 4 китоб, пеш аз ҳама, трилогияи тарҷумаиҳолии ҳикояҳои «Андрий Толкин», «Ужар Жап» («Ҷавонӣ»), «Ола» («Шаҳр») ба табъ расонд. Муаллиф дар ин ҳикояҳо ҳаёт ва тақдири одамони одиро дар давраҳои пурташвиши ҷангҳои империалистӣ ва шаҳрвандӣ ва солҳои баъд аз онро тасвир кардааст.

Машҳуртарин асари Ялкайн романи «Онго» («Доира») мебошад. Ин асар аслан энсиклопедияи ҳаёти халқ мебошад, ки нависанда дар он сарнавишти намояндагони табақаҳои гуногуни халқи Мариро дар ибтидои асри ХХ тасвир кардааст. Роман дар адабиёти Мари асари ҳақиқатан навоварона гардид. Тирамоҳи соли 1937 Ялкайнро барои «иштирок накардан дар фош кардани душманони халқ ва миллатчиёни буржуазӣ» ва «муносибати ғайрииҷтимоӣ» нисбат ба воқеияти шўравӣ дар асарҳояш айбдор карданд. Вай аз ҳайати Иттифоқи нависандагони ИҶШС хориҷ карда шуд. Қабл аз боздошт Ялкайн занашро, ки интизори фарзанд буд, ба Бошқирдистон фиристод. Моҳи апрели соли 1938 Я.Ялкайнро ба ҳабс гирифтанд, ўро барои «ташкили созмонҳои шўришгарон ва ҷосусӣ ба разведкаи Финляндия» айбдор карданд ва 17 сентябр парронда шуд.

Соли 1914 дар Макалестер  шоири амрикоӣ Ҷон Берримен ба дунё омад.

Берриман соли 1935 ба нашр шурӯъ кард ва дар соли 1940 ашъораш ба маҷмӯаи «Панҷ шоири ҷавони амрикоӣ» дохил карда шуд. Дар донишгоҳҳо оид ба адабиёти кӯҳна ва нав аз Шекспир то Роберт Лоуэлл асарҳои академӣ навишта, тарҷумаи ҳоли С.Крейнро (1950, борҳо такроран чоп кардааст) нашр кардааст. Дар соли 1946, дар тӯли чанд моҳ, ӯ як силсилаи бузурги ишқӣ  «Сонетҳо ба Крис» -ро навишт, ки танҳо пас аз бист сол таҳти унвони «Сонетҳои Берриман» нашр шуд. Шеъри Берриман, ки ба шоираи амрикоии асри 17 Анн Брэдстрит бахшида буд (нашри маҷалла – 1953, китоб – 1956), аз ҷониби мунаққидон хуб пазируфта шуд ва ҳатто «шеъри як насл» ном гирифт. Бо вуҷуди ин, худи муаллиф тамоми нақшаҳои худро бо китоби «Сурудҳои хаёл» пайваст кард – он бояд як романи калонҳаҷми назмӣ мегардид. Берриман аз охири солҳои 1950-ум дар болои ин китоб кор мекард, пас аз нашри 77 суруди аввалинаш, он ҷоизаи Пулитсерро сазовар шуд (1965). Кор дар ин самт дертар идома ёфт, шеърҳои нав дар бораи Ҳенри пас аз марги муаллиф ҷамъоварӣ шуданд.

Дар тӯли ҳаёти худ Берриман унвонҳо ва мукофотҳои зиёди адабӣ гирифтааст: Ҷоизаи Институти Миллии Санъат ва Адаб (1950), Гранти Бунёди Гуггенхайм (1952), Ҷоизаи Пулитсер (1965), Грант аз Академияи шоирони Амрико ва Миллии Endowment for the Art (1967) ва Ҷоизаи Миллии Китоб (1969), Ҷоизаи Боллинген (1969) ва ғайра. Имрӯз вай ҳамчун бузургтарин шахсияти адабиёти амрикоӣ дар нимаи дуюми асри ХХ ва яке аз асосгузорони хатти конфессионалӣ дар лирикаи амрикоӣ дониста мешавад.

Соли 1933  дар Дондусени намоишноманависи шӯравӣ ва рус, филмноманавис  ва мақоланавис Александр Гелман таваллуд шуд.

Александр (Шуня) Исаакович Гелман дар деҳаи Бессарабии Дондюшани (ҳоло маркази вилояти Дондюшани Молдова) дар оилаи Исаак Давидович  ва Мани Шаевна  ба воя расидааст. Айёми кӯдакии нависанда замони ҷанг буд, ки хонаводааш ба геттои Бершад дар Приднестрове бадарға шуданд ва модараш дар он ҷо фавтид. Бародари хурдии нависанда ва модаркалон дар роҳ ба сӯи гетто ҷон бохтанд,  дар натича аз 14 нафар аъзоёни оилаи бадарғашуда танҳо ў ва падараш то озодӣ зинда монданд. Баъди ҷанг дар Кишинёв зиндагй мекарданд. Пас аз хатми мактаб, механизатор шуда кор кард ва омўзишгоҳи ҳарбиро хатм карда, бо рутбаи афсарӣ ба фаъолият пардохт.  Соли 1966 ба Ленинград омад. Аз соли 1967 то соли 1971 мухбири рўзномаҳои Ленинградии «Смена» ва «Строительный рабочий» шуда кор кардааст. Вай аъзои конференсияи конститусионӣ буд, ки лоиҳаи Конститусияи ҳозираи Федератсияи Русияро тартиб додааст.

Соли 1971 якчанд филмномаи ҳуҷҷатӣ, аз ҷумла филми бадеии «Басти шабона»-ро якҷо бо Т. Калетская навишт. Баъдтар, онҳо муаллифони ду филми дигар – «Маро калонсол ҳисоб кунед» ва «Ксения – зани дӯстдоштаи Федор» шуданд. Александр Гелман пас аз филмномаии «Премиум» машҳур гардид. Дар Театри бадеии Маскав намоишномаҳои зиёде аз рӯи филмномаҳои ӯ ба саҳна гузошта шуданд. Театрҳои зиёда аз 30 мамлакат аз рўи асарҳои ў песаҳо намоиш доданд.

Соли 1934 дар Монтевидео тарҷумон ва нависандаи испании белорус Карлос Шерман, ноиби фахрии ПЕН клуби Беларус чашм ба олами ҳастӣ кушод.

Шерман дар Монтевидео, пойтахти Уругвай таваллуд шудааст. Падари ӯ як муҳоҷири яҳудӣ аз Белоруси Ғарбӣ ва модараш ҳиндӣ буд. Вай дар Аргентина ба воя расида, аз соли 1951 то 1956 дар Донишкадаи миллии ба номи М. Моренa-и Буэнос-Айрес дар риштаи филология таҳсил карда, фаъолияти худро ҳамчун нависанда он ҷо оғоз кардааст. Вай бо шоир Пабло Неруда дўстӣ дошт.

Соли 1956 дар зери таъсири таблиғоти шӯравӣ падараш тасмим гирифт, ки бо тамоми оила ба Беларус (он вақт ҶШС Беларус) баргардад. Аз соли 1980 худро ба фаъолияти адабӣ бахшидааст.

Дар охири солҳои 1980-ум Шерман маъракаи таъсиси Маркази Беларусии созмони байналмилалии ҳуқуқи нависандагон PEN-ро оғоз кард ва пас аз таъсиси ин марказ то соли 2001 ба ҳайси ноиби президенти он кор кард ва бо сабаби вазъи нохуби саломатӣ маҷбур шуд, ки истеъфо диҳад.

Шерман дар синни 71-солагӣ дар бемористони Норвегия даргузашт.

Шеърҳои «Борон дар Королишевичи» ва «Самтҳои ҷаҳон», маҷмуаи ашъори «Орзуҳо», маҷмӯаи мақолаҳои танқидии адабии «Асрори дастнавис» мансўби ўянд.

Соли 1975 дар шаҳри Марии Туркманистон нависандаи рус Эдуард Багиров  ба дунё омад.

Падари Эдуард озарбойҷон ва модараш рус буд, хешовандонаш дар вилояти Нижний Новгород зиндагӣ мекарданд. Кўдакии нависанда дар Туркманистон гузаштааст, баъди ба даст овардани истиқлолият, оила дар Осиёи Марказӣ монд.

Соли 1993 Багиров ба хизмати ҳарбӣ даъват шуд, аммо пас аз ду моҳ аз он ҷо фирор карда, ба Русия рафт. Эдвард дар Маскав  зиндагӣ мекард, баъдтар ин давраи зиндагиномаи ў асоси сужаи китобаш «Муҳоҷир»-ро ташкил дод.

Ҷавон ба пул сахт ниёз дошт ва дар кӯча рӯзнома мефурӯхт. Дар соли 1994 ӯ барои дуздӣ маҳкум шуд. Баъди озодӣ ба назди модараш ба вилояти Нижний Новгород рафта, дар бозор кор мекард ва сипас тасмим гирифт, ки ба Маскав равад ва зиндагиро аз сифр оғоз кунад.

Дар соли 2007, Эдвард романи аввалини худ “Муҳоҷир“-ро нашр кард, ки ба зудӣ машҳур шуд, теъдоди он 100 ҳазор нусхаро ташкил дод.

Китобҳои навбатии Багиров — романҳои «Ошиқон» ва «Идеалист» ба хонандагон таассуроти зиёде нагузоштанд.

Дар аввали моҳи апрели соли 2023 вазъи нависанда якбора бад шуд ва дар беморхона бистарӣ гардида ба игмо афтод. Багиров 12 апрели соли 2023 даргузашт сабаби дақиқи марги нависанда маълум нест, тибқи як ақида, гӯё ў аз сиррози ҷигар вафот кардааст.

Таҳияи Сафаргул Ҳусайнова