Солҳои рушди илмҳои табиатшиносиву риёзӣ. Дили барра

Дили барра (Morchella), гурўҳи занбурўғҳои халтадор. Танааш аз ду қисм – поя ва телпак иборат аст. Телпакаш пурмасома, чиндор ё ҳамвор, бо қабати спораовар пўшида шудааст; ба мағзи чормағз шабоҳат дорад.  Дили барра аз ҷумлаи занбурўғҳои навбаҳорӣ буда, охирҳои апрел дар бешаҳои паҳнбаргу марғзорҳои кўҳӣ, доманакўҳҳо, водию теппаҳо ва боғот мерўяд. Дар Тоҷикистон 4 намуди он (муқаррарӣ, махрутшакл, даштӣ ва дурага) месабзад.

Дили барраи муқаррарӣ (Morchella esculenta) навъи маъмултарини ин гурўҳи занбурўғҳост. Пояаш устувонашакл, дарунхолӣ, баландиаш 3-6 см, қутраш 4-8 см. Телпакаш лўнда, байзашакли чиндор ё варақ-варақ (баландиаш 4-6 см, қутраш 4-8 см). Рангаш дорчинии кушод ё тира. Мағзаш сафеди хушбўй. Вазнаш то 500 г.

 Дили барраи махрутшакл (Morchella соnica) аз дигар намудҳо бо телпаки махрутшакли худ фарқ мекунад. Баландии телпакаш 4-8 см, қутраш 3-5 см. Пояаш сафед (дарозиаш 3-5 см, қутраш 1-2 см). Мағзаш нафис, хушбўй.

Саморуғи даштӣ ё говзанбурўғ (Morchella steppicola) танамеваи калон (баландиаш 20-25 см) дорад. Телпакаш байзашакл ё лўнда, сатҳаш масомадор. Канорҳои телпак куллан ба поя часпидааст, рангаш хокистарӣ. Поячааш (баландиаш 10 см) ғафс, сафед, баъзан гулобӣ. Мағзаш пур, сафед, хушбўй. Вазнаш 400 г. Дар кўҳи Мевағул, Қурама, водии Ҳисор, доманакўҳҳои Қаршитоғ  ва Ариқтоғ мерўяд. Намуди нодир буда, ба «Китоби сурхи Ҷумҳурии Тоҷикистон» дохил карда шудааст.

 Дили барраи дурага асосан дар бедзорҳо дучор меояд. Телпакаш зангўлаи махрутшаклро мемонад; канори телпакаш барҷаста ё овезон, қутраш 1,5-3 см. Пояаш устувонашакл, дарунхолӣ (баландиаш 4-5 см, бараш 0,5-1 см).

Дили барра серғизо буда, дар таркибаш витаминҳои В₁, В₂, D, РР, А ва С, фосфор, калсий, калий  ва ғайра мавҷуд аст. Замонҳои қадим табибони халқӣ бо нақуъи дили барра тарбод ва дигар бемориҳои банду буғумро табобат мекарданд, онро барои пешгирӣ ва муолиҷаи бемориҳои чашм ба кор мебурданд.

Дар таркиби дили барраи махрутшакл моддаҳое мавҷуданд, ки ба зуҷоҷия ва мушакҳои чашм таъсири мусбат мерасонанд. Дар тибби муосир давоҳои аз дили бара тайёркардашударо барои муолиҷаи катаракта (оби марворид) истифода мебаранд. Дили барраро дар об ва шир ҷўшонда ё дар равған бирён карда мехўранд. Онро хушкондан низ мумкин аст.

Бозчоп аз Энсиклопедияи Миллии Тоҷик. – Душанбе, 2017. – Ҷ.5. – С. 604-605.

Муаллифон: Ҳ. Маҳмадқулов, Х. Эмомов.                      

Таҳияи Ҳусния Назарова

          корманди шуъбаи библиографияи миллӣ.