Бо бачаҳо. Ҳикояҳо аз “Қобуснома”-и Унсуралмаъолӣ Кайковус
«Қобуснома» ё «Насиҳатнома» аз муҳимтарину арзишмандтарин осори насри форсӣ-тоҷикист, ки ба қалами Унсурулмаъолӣ Кайковус таалуқ дорад. Унсурулмаъолӣ Кайковус (1021- 1098), писари Искандар ибни Қобуси Зиёрӣ, аз амирзодагони дудмони Зиёриён (1050- 1087) аст.
Табори Кайковус аз хонадонест, ки дар навоҳии Табаристону Гургон солҳо ҳукумату иморат доштанд. Кайковус аз илмҳои маъмули рўзгори худ хуб огоҳ буд. Дар Гургон бо таъсири таълимоти Абўалӣ ибни Сино ба омўзиши тиб машғул шуда, инчунин илми нуҷум, ҳайат, шеър ва мусиқиро ҳам омўхт. Кайковус бештари умри худро ба унвони надим, дар хидмати ҳокимону амирони рўзгораш гузаронд.
Кайковус «Қобуснома»-ро дар синни 63-солагӣ, яъне соли 1083 барои адои «шарти падарӣ» ва тарбияи фарзанди гиромиаш Гелоншоҳ таълиф кард.
«Қобуснома» 44 боб ва як муқаддима дорад. Ҳар боби он ба яке аз масъалаҳои гуногуни ахлоқу одоб, расму оин, маишату рўзгордорӣ, оилаву хонадорӣ, таҳсилу таълим, омўзиши касбу ҳунар, санъату варзиш, сиёсату идораи мамлакат ва дигар паҳлуҳои мухталифи зиндагӣ ва одобу рафтори иҷтимоӣ бахшида шудааст. Унсурмаъолӣ Кайковус пас аз бобҳои анъанавӣ, ки бо тақозои мафкураи ҳукмрони замони ў ҷанбаи динӣ доранд, аз боби панҷум сар карда, ба баёни масъалаҳои шинохтани ҳаққи падару модар, фазилатҳои асосии инсонӣ – саханварию сухандонӣ ва некию накукорӣ мепардозад. Кайковус масъалаи моҳияти инсонро дар бобҳои гуногун роҷеъ ба ташаккули фарзанд аз кўдакию ҷавонӣ то пирӣ ва аз омўзиши илму пешаҳои гуногун, тадриҷан то ба дараҷаи ҳукмронии мамлакат расидани ў баён кардааст. Ҳикоёту саргузаштҳои «Қобуснома» овардаи Кайковус барои хонанда бисёр ҷолибу муфид аст, зеро матолибу мавзуъҳои он ба сурати панду насиҳат баён мешаванд.
Инак, чанд ҳикоя аз китоби “Қиссаҳои хуб барои бачаҳои хуб”, ки донишманди эронӣ Маҳдии Озарияздӣ таҳия кардааст ва онро соли 2024 нашриёти “Ирфон” ба табъ расондааст, пешкаш мекунем.
ХАЙЁТ ВА КЎЗА
Рўзе буду рўзгоре буд. Дар рўзгори қадим дар шаҳри Рай хайёте буд, ки дуконаш дар сари роҳи гўристон воқеъ буд. Вақте ночор касе мемурду ба гўристон мебурданд, аз пеши дукони хайёт мегузаштанд.
Як рўз хайёт ба фикр афтод, ки мурдагони шаҳрро дар ҳар моҳ бишуморад, чун хондану навишта наметавонист ва ҳисоб кардан намедонист, фикре карду мехе ба девор кўбид ва кўзае ба он овехту як қадре рег ба назди он гузошт. Ҳар вақт аз пеши дуконаш ҷанозае ба гўристон мебурданд, сангрезае дар кўза меандохт ва охири моҳ кўзаро холӣ карда, сангҳоро мешумурд, ки дар ин моҳ чанд нафар мурдаанд.
Кам-кам ҳамсоягони хайёт ҳам инро фаҳмиданд ва ин мавзуъ барои онҳо як саргармӣ шуда буд ва гоҳе бо ў суҳбат мекарданд, мепурсиданд:
– Хуб, вазъият чигуна аст?
Хайёт мегуфт:
– Имрўз ду нафар дар кўза афтодаанд!
Рўзгоре гузашт ва иттифоқан, хайёт бемор шуду аз дунё рафт ва дуконаш баста шуд. Чанд рўз баъд аз он касе бо марди хайёт коре дошту аз марги ў хабар надошт ва вақте ба дукони хайёт расид, дуконро баста ёфт ва аз як ҳамсояаш пурсид:
– Хайёт куҷост?
Ҳамсоя гуфт:
– Хайёт ҳам дар кўза афтод.
Аз он рўз ин сухан зарбулмасал шуд ва вақте касе ба як балое дучор мешуд, ки пеш аз он дар он бора гап мезадааст, мегўянд:
– Хайёт дар кўза афтода.
НАКУКОРИ ГУНОҲКОР
Рўзе буду рўзгоре буд. Дар рўзгори қадим пирамарди мусулмон ва донишманде дар Бухоро зиндагӣ мекард, ки ўро Хоҷаи Бухороӣ меномиданд. Як рўз Хоҷа молу сарвати худро ҳисоб карду дид, ки дороияш афзуда ва ба ҳадде расидааст, ки мутобиқи дастури дини мубини ислом, рафтан ба сафари ҳаҷ ва зиёрати хонаи каъба бар ў воҷиб аст. Ин буд, ки асбоби сафар омода кард ва ҳамроҳи қофилае ба сўи Макка роҳ пеш гирифт.
Дар миёни қофила, даму дастгоҳу дороии Хоҷа аз дигарон дида намоён ва бештар буд. Чандин нафар хидматгор ҳамроҳ дошт ва беш аз сад шутур борҳои ўро мекашиданд. Шутурҳою молҳое, ки дар ў буд, аз ҳама беҳтар буд ва шутурдорҳову сорбонҳо ҳам ба Хоҷаву ҳамроҳонаш бештар эҳтиром мегузоштанд, чунки Хоҷа марде донишманд буд ва пули зиёд харҷ мекард ва ҳар ҷо манзил мекарданд ва аз суфраи худ ба коркунони қофила шому наҳор медод ва иззату эҳтироми Хоҷа бар ҳама маълум буд. Ҳамроҳи он қофила чанд нафар ҳам буданд, ки бо харҷи кам нияти ҳаҷ карда, бо дарвешиву қаноат рўз мегузарониданд ва пиёда ҳамроҳи корвон мерафтанд.
Он рўзҳо ба ҷуз шутур ҳеҷ василаи дигаре набуд, ки тавонад биёбонҳои беобуалафи Арабистонро тай кунад ва сафари ҳаҷ як сол тўл мекашид. Ин ҳоҷиҳои дарвеш вақте ба наздикии сарзамини Ҳиҷоз расиданд, аз сахтии роҳу бепулӣ ва бехўрокӣ дигар барояшон ҳол намонда буд.
Рўзе, ки ҳоҷиҳо ба саҳрои Арафот расиданд, ҳаво хеле гарм буд ва яке аз ҳоҷиҳои дарвеш аз дидани нозу неъмате, ки Хоҷаи Бухороӣ дошт ва аз ранҷе, ки худаш таҳаммул мекард, нороҳат шуда буд ва дар ҳоле ки пойҳояш аз пиёдаравӣ дигар тоби рафтан надошт ва лабҳояш аз ташнагӣ хушк шуда бошад, дилаш ба шўр омаду рў ба Хоҷаи Бухороӣ кард ва аз тангдилӣ ки дошт, гуфт:
– Мову ту ҳар ду ба ҳаҷ меравем. Аммо ту ба ин осудагию нозу неъмат ва мо бо ин сахтию шиддат ба хонаи Худо наздик мешавем. Оё тасаввур мекунӣ, савоби ту бо мо баробар хоҳад буд?
Хоҷа ҷавоб дод:
– На, ман ҳаргиз тасаввур намекунам, ки аҷри мо назди Худованд баробар бошад, агар чунин фикре мекардам, ин гармо ва роҳи дурро бар худ ҳамвор намекардам.
Дарвеш бо тааҷуб пурсид:
– Чаро? Ҳоло ту худатро аз мо беҳтар ҳам медонӣ?
Хоҷа гуфт:
– Бале, барои ин ки ман ба дастури Худо ва Қуръон амал мекунам ва ту бар хилофи дастур рафтор мекунӣ. Ба ман дастур додаанд, ба ҳаҷ биё ва ба ту дастур додаанд наё. Ман итоат кардам ва ту итоат накардӣ.
Дарвеш гуфт:
– Сухани аҷибе мешунавам?
Хоҷа гуфт:
– Иттифоқан, сухани дуруст мешунавӣ. Сафари ҳаҷ намоз нест, ки бар ҳама кас аз фақиру бой воҷиб бошад. Шарти сафари ҳаҷ, доштани имконияту тавоной аст. Ман тавоноӣ ва имконият доштам ва бар ман воҷиб буд, ту тавоноӣ надоштӣ ва аз ин сахтӣ, ки мекашӣ, савобе намебарӣ.
Дарвеш гуфт:
– Ҳоло, илова бар ин, ки кўмак намекунӣ, захми забон ҳам мезанӣ?
Хоҷа гуфт:
– На, ин захми забон нест, ҳақиқат аст. Ман ҳозирам то бозгашт ба ватан шуморо ба харҷи худ ҳамроҳ кунам, аммо дастури дин ҳамон аст, ки гуфтам. Ҳар коре шароите дорад ва ҳар дастуреро бар касе додаанд. Дар дини ислом рўза воҷиб аст, аммо бар одами бемор ҳаром аст, аммо барои касе, ки аз гуруснагӣ мемирад ва ҳеҷ хўроки дигаре надорад, ҳаром нест, итоати амри падару модар барои фарзанд вазифа аст, аммо итоати онон дар кори ҳарому гуноҳ ҳаром аст, ҳар дастуреро ба ҷои худаш додаанд ва барои ҳар кас дар ҳар ҳоле вазифае маълум кардаанд.
Дарвеш гуфт:
– Дуруст аст. Ҳоло дар ин ҷо бояд чӣ кунам?
Хоҷа гуфт:
– Ҳоло ман шуморо ба ватан мерасонам, аммо баъд аз ин аҳкоми исломро, он тавр ки дастур додаанд, амал кунед, на он тавр ки салиқае ва ҳаваси худатон аст. Ин ки мо баъзе аз дастурҳоро қабул дошта бошем ва баъзе дигарро ба салиқаи худамон тағйир бидиҳем, дин несту мусулмонӣ нест. Бихонед, бипурсед, ёд бигиред ва он вақт амал кунед, то корҳои шумо ба ҷои сарфарозӣ шармандагӣ ба бор наёварад.
Хонандагони гиромӣ 4 ҷилди китоби “ҚИССАҲОИ ХУБ БАРОИ БАЧАҲОИ ХУБ”-ро метавонанд дар толори хониши адабиёт барои кӯдакон ва наврасони Китобхонаи миллӣ мутолиа кунанд. Ин толори хониш дар ошёнаи аввали бинои Китобхона ҷойгир аст.
Таҳияи Зарина Зиёвуддинова,
мутахассиси шуъбаи адабиёти
кӯдакон ва наврасон.