Фирӯз Сайнозимзода: Таърихи мухтасари ташакулёбии Паёми Президенти ҶТ. Бахши 1
Дар Тоҷикистон ироаи Паёми Президенти ҶТ “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ” салоҳияти конститутсионии Президенти ҶТ мебошад. Мувофиқи қисми сеюми моддаи 55 Конститутсияи ҶТ Президенти ҶТ бо Паём “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ” дар ҷаласаи якҷояи Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии ҶТ баромад менамояд. Дар зербоби мазкур таърихи ташаккулёбӣ ва рушди падидаи Паёми Президенти ҶТ дар якҷоягӣ бо пайдоиш ва инкишофи падидаи президентӣ дар Тоҷикистон мавриди баррасӣ қарор дода мешаванд.
Дар Иттиҳоди Шуравӣ то ташкил намудани мансаби Президенти Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шуравии Сотсиалистӣ (минбаъд – ИҶШС) дар ҳаёти сиёсии давлат пешниҳоди Паём ба парламент вуҷуд надошт. Ин бевосита бо доктринаи сиёсиву ҳуқуқии давлати Шуравӣ, ки принсипи тақсимоти ҳокимиятро эътироф намекард, зич алоқаманд аст. Вале он дар шакли ҳисоботи Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунистии Иттиҳоди Шуравӣ амал менамуд.
14-уми марти соли 1990 Қонуни ИҶШС “Дар бораи таъсиси вазифаи Президенти ИҶШС ва ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи (Қонуни Асосии ) ИҶШС” қабул карда мешавад. Тибқи Қонуни мазкур ба Конститутсияи ИҶШС боби нав яъне боби 151 (Президенти ИҶШС) илова карда мешавад, ки мутобиқи моддаи 127 он Сардори Давлати Шуравӣ – ИҶШС Президенти ИҶШС муайян карда мешавад. Инчунин, дар дар моддаи 1273 ваколатҳои Президенти ИҶШС ҷой дода мешавад, ки онҳо аз 16 банд иборат буданд ва дар асоси банди 5 моддаи мазкур Президенти ИҶШС ба Анҷумани вакилони халқии ИҶШС ҳамасола дар бораи вазъи кишвар ҳисобот медод ва ба Шурои Олии ИҶШС дар бораи масъалаҳои муҳимми сиёсати дохилӣ ва хориҷии ИҶШС маълумот пешниҳод мекард.
Ҳарчанд, ки падидаи Президенти ИҶШС таъсис дода шуд, аммо мақоми олии ҳокимияти давлатӣ Анҷумани вакилони халқии ИҶШС маҳсуб меёфт, ки он самтҳои асосии сиёсати давлатро муайян мекард. Аз ин лиҳоз, маълумоти ҳамасолаи Президенти ИҶШС дар бораи вазъи кишвар дар масъалаи муайян кардани самтҳои асосии сиёсати давлатии ИҶШС нақши ҳалкунанда надоштанд.
Дар замони мавҷудияти ИҶШС (солҳои 1922 – 1991) таҷрибаи пешниҳоди Паём ба мақоми олии қонунгузории мамлакат – Шурои Олии ИҶШС, ки он аз ду палата – Шурои Иттифоқ ва Шурои миллатҳо иборат буд, вуҷуд надошт. Аммо масъалаҳои муҳимтарини ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ, сиёсати дохилӣ ва хориҷии мамлакат дар иҷлосияҳо (сессияҳо) бо иштироки вакилони Шурои Олии ИҶШС ва Раёсати Шурои Олӣ мавриди баррасӣ қарор гирифта, қонунҳо, қарорҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии дахлдор қабул мегардиданд. Масъалаҳои тараққиёти иҷтимоӣ иқтисодии мамлакат маъмулан дар доираи нақшаҳои панҷсола ба шакли ҳисоботи Комитети Марказии Ҳизби Коммунистии Иттиҳоди Шуравӣ ҳамчун ҳизби ягонаи сиёсӣ ва ҳукмрон дар анҷуманҳои ҳизб муҳокима гардида, сипас чун рақамҳои контролӣ, директивӣ ва нақшаи панҷсола ба ҳукми қонун медаромад.
Қобили қайд аст, ки 22 – юми августи соли 1990, таҳти №125 Қонуни Ҷумҳурии Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон (минбаъд – ҶШС Тоҷикистон) “Дар хусуси дохил намудани тағйироту иловаҳо ба Конститутсияи (Қонуни Асосии ҶШС Тоҷикистон” қабул карда мешавад, ки тибқи он Раиси Шурои Олии ҶШС Тоҷикистон дар бораи вазъи корҳо дар ҷумҳурӣ ва дигар масъалаҳои муҳимми ҳаёти давлатӣ ҳар сол ахборот медиҳад.
Бояд хотирнишон сохт, ки аввали солҳои 1990-уми асри гузашта собиқ ҷумҳуриҳои Иттиҳоди Шуравӣ Эъломия дар бораи Истиқлоли давлатии худро қабул карданд. Аз ҷумла, 24 – уми августи соли 1990 Шурои Олии ҶШС Тоҷикистон низ Эъломияи Истиқлолияти ҶШС Тоҷикистонро қабул кард. Бо назардошти Эъломияи мазкур, 9 – уми сентябри соли 1991 Шурои Олии ҶТ дар бораи эълон шудани Истиқлолияти давлатии ҶТ қарор қабул намуд. Дар Тоҷикистон қайд карда шуд, ки ҳокимияти давлатӣ дар ҶШС Тоҷикистон тавассути мақомоти қонунгузорӣ, иҷроия ва судӣ ба амал бароварда мешавад. Дар иртибот ба Эъломияи зикршуда Б.Ҳ. Раззоқов чунии менависад: «Ҳарчанд дар мавриди таъсиси мансаби Президенти ҷумҳурӣ расмиёти конститутсионӣ сараввал чандон риоя нагашта бошад ҳам, иқдоми пайгирифта марҳалаи навро дар рушди давлатдорӣ боз намуд ва дар роҳи тасдиқи унсурҳои таҷзияи ҳокимияти давлатӣ қадами устувор гардид»...
Ҳамин тариқ, Шуроӣ Олии ҶШС Тоҷикистон 29 – уми ноябри соли 1990, таҳти №153 Қонуни ҶШС Тоҷикистон «Дар хусуси таъсиси вазифаи Президенти ҶШС Тоҷикистон ва тартиби интихоби ӯ»-ро қабул кард. Тибқи Қонуни мазкур мансаби Президенти ҶШС Тоҷикистон таъсис дода шуд ва ӯ сарвари ҷумҳурӣ муайян гардид. Қонуни зикргардида бо мақсади таъмини вусъати минбаъдаи дигаргунсозиҳои сиёсӣ ва иқтисодӣ дар ҷумҳурӣ, таҳқими сохти конститутсионӣ, ҳифзи ҳуқуқу озодӣ ва амнияти шаҳрвандон қабул карда шуд ва он талабот, тартиби пешбарӣ, интихоб, савганд ёд кардан, бозхонд ва лаҳзаи ба вазифа шуруъ намудани Президенти Тоҷикистонро муқаррар намуд.
Дар асоси Қонуни болозикр Шурои Олии Тоҷикистон 30-юми ноябри соли 1990 Қаҳҳор Маҳкамовро якумин бор Президенти ҶТ интихоб кард. Пас аз нуҳ моҳи фаъолият бо Қарори Шурои Олии ҶТ аз 31-уми августи соли 1991 дар асоси изҳороти шифоҳиаш ӯ аз вазифаи Президенти ҶТ ба истеъфо рафт. Дар ин муддат Қ. Маҳкамов ягон маротиба дар Шурои Олии ҶТ бо Паём баромад накарда буд. Сабаби бо Паём дар Шурои Олии ҶТ баромад накардани Каҳҳор Маҳкамов дар он буд, ки дар Конститутсияи Тоҷикистон (1978) ва дигар қонунгузории мамлакат оид ба падидаи Паёми мавҷуд Президенти ҶТ ба Шурои Олии ҶТ ҳеч муқаррарот набуд.
Дар асоси Конститутсия, Қонуни ҶТ «Дар бораи интихоботи Президенти ҶТ» аз 10-уми сентябри соли 1991 ва Қарори Шурои Олии Тоҷикистон аз 31-уми августи соли 1991, 24-уми ноябри соли 1991 якумин интихоботи президентӣ дар ҷумҳурӣ баргузор гардид, ки дар он Раҳмон Набиев бо гирифтани 56,92 % овоз Президенти ҶТ интихоб карда шуд. Раҳмон Набиев низ муддати нуҳ моҳ то 7-уми сентябри 1992 дар ин мансаб фаъолият намуда, аз сабаби шиддатгирии вазъи сиёсӣ дар кишвар ва оғози ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ ягон маротиба бо маъруза дар мақомоти олии намояндагии кишвар – Шурои Олӣ оид ба вазъи сиёсӣ дар Тоҷикистон суханронӣ накард..
Ташаккули падидаи конститутсионӣ ва ҳуқуқии «Президент» дар Тоҷикистон якзайл ва пайваста ба вукуъ наомада, ба мушкилиҳои зиёде дучор гардид. Тавре М.М. Ватанзода зикр менамояд: «Таҷрибаи солҳои аввали соҳибистиқлолӣ нишон дод, ки дар шароити зиддиятҳои шадиди дохилӣ шакли идораи президентӣ барои таъмини амният, якпорчагӣ ва соҳибихтиёрии мамлакат хизмат карда наметавонад. Аз ин рӯ, дар Иҷлосияи таърихии 16-уми Шурои Олии ҶТ ба Конститутсияи ҶТ тағйирот ворид гардид, шакли идораи президентӣ барҳам хурд».
Барҳамдиҳии ниҳоди президентӣ ба хотири таъмини ваҳдати миллӣ ва сулҳу осоиш дар ҶТ ба вукуъ пайваст. Ин иқдом чораи дурандешонаю саривақтӣ маҳсуб ёфта, на танҳо зуҳуроти мансабталошӣ ва ҷудоиандозиро бо назардошти сатҳи фарҳанги сиёсии аҳолӣ пешгирӣ намуд, балки бо зарурати таҳкими мавқеи давлати ҷавони соҳибихтиёр дар арсаи байналмилалӣ низ амалӣ гашт. Таҷрибаи дусолаи фаъолияти мансаби президентӣ дар Тоҷикистон равшан нишон дод, ки дар ҳаёти мамлакат аҳаммияти ҳалкунандаро на ин ё он сохтори идора, балки низоми сайқалёфтаи роҳбарӣ дорост, ки таҳкурсии сиёсии ҷараёнҳои демократиро ташкил медиҳад. Ҳаёти мамлакат, на аз сафкашии мансабдорони давлатӣ, балки аз мавҷудияти гурӯҳи (элитаи) сиёсии маърифатноке вобаста аст, ки дорои худшиносии миллӣ буда, манфиатҳои олии миллатро дарк менамояд.
МАНБАЪ: Фирӯз Сайнозимзода: “Табиати ҳуқуқии Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон: масъалаҳои назариявӣ ва амалӣ”. Душанбе, 2024.
Хоҳишмандон ин китобро метавонанд дар Китобхонаи миллӣ бихонанд.
Таҳияи Меҳрангез Муҳаббатова,
сармутахассиси Медиатекаи
Президенти Тоҷикисон.
(Давом дорад)