Хидматҳои шоистаи олимони тоҷик дар соҳаи тиб. Бахши охир

Абӯсаъид Убайдуллоҳ ибни Бахтишӯъ (ваф.1058). Дар илми тибб хидмати бештари вай дар он аст, ки дар омӯзиши мафоди ҳайвонот дар муъолиҷоти мардум кӯшиши бисёр кард ва таҷоруби чандинсолаи худро дар китобҳои “Неъмату-л-ҳайвон ва манофеъуҳу” ва “Табеъу-л-ҳайвон ва хавоссуху ва манофеъу аъзоиҳи”-и таълифкардааш баён дошт ва ба ёдгор гузошт, ки баъдан мавриди истифодаи бисёр қарор гирифтанд.

Донишманди дигарест бо номи Шарофуддин Илоқӣ, ки яке аз табибони маъруф ва аз муаррихони варзидаи тоҷик ва ҳамчунин яке аз шогирдони донишманди Ибни Сино. Тамоми асарҳои маълуми ӯ дар тиббу таъриханд ва дар доираҳои илмӣ эътирофи воло доранд. Аз ӯ китобҳои зеринро ёд кардаанд:«Куллиёту-т-тибби Илоқӣ» ва «Фасулу Илоқӣ фӣ куллиёти тибб», « Мухтасари Илоқӣ»,  « Китобу-л-асбоб ва-л-аломот», ки уламои баъдӣ ба онҳо баҳои баланд додаанд.

Яке аз табибони машҳури дигари тоҷик Абулқосим Абдурраҳмон ибни Абӯсодиқ (ваф.1068) аст, ки аз ҷумлаи шогирдони донишманди Ибни Сино маҳсуб мешавад. Хидмати ӯ дар таблиғу такмили фалсафаву тибби қадима бузург аст. Ӯдар шарҳҳое, ки ба китобҳои Ҷолинус, Буқрот, Ҳусайн ибни Исҳоқ, Закариёи Розӣ ва дигарон навиштааст, дар баъзе маворид онҳоро интиқод карда ва роҳҳои наверо аз худ ба миён гузоштааст.

Абӯлҳасан Алӣ ибни Аҳмади Насавӣ (ваф.1099) ном донишманди дигари тоҷик дар қатори файласуфу риёзидони маъруф буданаш, инчунини дар риштаи тиббу байторӣ хеле машҳур буд, Дар илми тибб ӯро бештар ҳамчун дорусоз ва муолиҷи ҳайвонот мешиносанд. Махсусн ташхису табобати бемории ҳайвонот, ки ӯ кардааст, барои пизишкони ин соҳа дастуроти муфиде, ки то замони ӯ дар ин ришта атиббо камтар мерафтанд ва ӯ барои баъдиён роҳҳои васеътари муъолиҷотиро кушод.

Аз табибони маъруфи олами ислом, балки ҷаҳон шахси дигарест бо номи Шарофуддин Муҳаммад ибни Ҳусайн ибни Мансури Ҷурҷонӣ (1042-1137), ки бо боварии том метавон ӯро панҷумин табиби маъруфи олами ислом номид, чунонки Найири Нурӣ ва баъзе аз муҳақиқиқин бар ин ақидаанд. Ин фарзанди пуровозаи миллати тоҷик аз ҷумлаи қонунгузорони табобат ва навоварони муъолиҷа буда, дар аҳди Султон Санҷар вазифаи раисии раёсати бемористони Хоразмаро бар уҳда дошт.«Захираи Хоразмшоҳӣ»-и ӯ (дар 12 ҷилд) аввалин китоби бузурги тиббист, ки ба забони форсӣ таълиф шуда ва тамоми абвоби илми тиббро дар бар мегирад. Муҳаққиқини қадиму ҷадиди шарқу ғарб ҳама ин асари Ҷурҷониро дар қатори бузургтарин шоҳкориҳои илми тибби ҷаҳонӣ қарор додаанд. Ӯдар илми тибб аввалин шуда собит намуд, ки бузург шудани ғадудҳои сахти зери пӯсти бадан гоҳҳо бо таппиши шиддатноки дил сахт вобастааст, ки дар илми имрӯза бо номи тиротоксикоз маълум аст. Вай бори аввал ин масъаларо ба миён гузошт, ки баъзе бемориҳо бо якдигар мухолифанд ва бад-ин сабаб метавон якеро ба воситаи дигаре муъолиҷа кард, чунонки дар тибби имрӯза баъзе аз бемориҳои фалаҷро ба воситаи табларза (малариё)-и гузаранда табобат мекунанд ва ғ.

Аз  Ҷурҷонӣ бисёр осори гаронбаҳои тиббӣ бозмондааст, ки ифтихори азими миллати тоҷиканд, аз қабили «Ат-тиббу-л-мулукӣ», «Захираи Хоразмшоҳӣ», «Ат-ағрозу-т-тиббия ва мабоҳису-л-Алоия», «Хафии Алоӣ», «Ёдгор», «Ат-тазкирату-л-ашрофия фӣ-с-саноъати-л-тиббия», «Зуб-дату-т-тибб», «Китоб фӣ-л-қиёс», «Китоб фӣ-л-таҳлил», «Китобу-л-мунаббаҳ» ва ғайра.

Табиби маъруфи дигарест бо номи Абуалӣ Ҳасан ибни Иброҳим Қаттони Марвазии Бухороӣ, ки дар соли 1153 ҳангоми ҷанги ғузон кушта шудааст. Ӯдар баробари табиб будан инчунин риёзидон, мунаҷҷим, факеҳ, ҳадисшинос ва адиби машҳур низ будааст. Аз ӯ осори зиёде ном бурдаанд, ки дар ҳар илманд. Баъзе мондаанд ва баъзе аз миён рафтаанд, аз ҷумла дар илми тибб аз ӯ осоре таҳти унвони «Расоил фӣ-т-тибб» машҳур аст.

Заҳируддин Абӯлҳасан Алӣ ибни Зайди Байҳақӣ (ваф.1174) донишманди дигари тоҷик (дар якчанд илм), ки дар илми тибб низ таълифотҳо (аз ҷумла «Китобу асомии-л-адвия ва ҳавоссисҳо ва манофеъиҳо» ва «Китобу атъимату-л-марзо») доштааст ва мавриди эътибори бузург миёни табибони замон ва баъдӣ будааст.

Наҷибуддин Абӯҳомид ибни Умари Самарқандӣ, дигар олими маъруфи тоҷик, ки соли 1222 ҳангоми ишғоли шаҳри Ҳирот ба дасти муғулон ба қатл расидааст, аз худ якчанд китобҳои тиббиро бозгузоштааст, аз қабили «Абдолу-л-адвия», «Адвияи муфрада», «Ағзияту-л-марзо», «Ал-атъимату ли-л-асҳои», «Ал-атъимату ли-л- марзо», «Усулу-т-тарокиб» ва ғайра.

Ва табибони зиёди диграе буданд, ки ба иллати  маълум набудани кутубу осорашон номаълум мондаанд. Аммо сарчашмаҳои таърихӣ собит сохтаанд, ки бештаре аз донишмандони форс-тоҷик, ки намояндагони улуми мухталифи диниву дунявӣ будаанд, аз ҷумлаи табибони варзида низ маҳсуб мешудаанд.

Хуллас, бо ин якчанд маълумоту хулосаҳои иҷмолӣ дарёфтем, ки падарони арҷманди мо дар имтидоди қуруни вусто қариб, ки пайваста машъали пешоҳангии ин илмро дар даст доштаанд, ки дар муқобили эшон атиббои ҳеҷ кишваре аз манотиқи исломӣ ва Аврупо рақобат карда наметавонистанд, ин буд, ки оҳиста-оҳиста таъсири онон аз доираи Эрону ислом берун рафта, ба воситаи тарҷумаву тадрис ба тасхири қитъаи Аврупо шурӯъ намуд. Ҳамчуноне, ки эрониён якчанд илмҳои нави дақиқро кашфу таҳқиқ карданд, ҳамчунони дигар тиббро низ ба як илми бонизоми бисёрсоҳа табдил доданд. Агар бо суханони сенздаҳ тан аз хаваршиносони англисӣ, ки китоби муштараке таҳти унвони «Мероси Эрон» навиштаанд, ин мавзуъро хулоса кунем, чунин хоҳад буд:«Бояд мутазаккир шуд, ки пизишкони эронӣ дар давраи ислом чаҳор асари фавқулода муҳимм бар илми пизишкӣ ба ҷой гузоштаанд бад-ин қарор:

а) илми пизишкии дарҳаму барҳами юнониёнро мураттаб намуданд;

б) илми пизишкиро аз марҳалаи назарӣ хориҷ сохтанд ва пизишкии илмиро бино ниҳоданд;

в) тавсаъаи потолужӣ ва таърифи амрози бисёр, ки то он замон мушаххас набуданд, ба восилаи эрониён анҷом шуд;

г) таъсири доруҳои мавҷуд, ба хусус доруҳои гиёҳӣ бар рӯи инсон тавассути эрониён ташреҳ гардид».

(Поёни матлаб)

Ибни Қурбон: “Дар дуроҳаи фано ва эҳёи миллати қадим”. Душанбе, соли 2007.

Хонандагони муҳтарам метавонанд ин китобро дар Китобхонаи миллӣ мутолиа кунанд.