Катибаҳои Суғдӣ. Онҳоро аз Панҷекати имрӯза то Муғулистон пайдо кардаанд

Катибаҳои суғдӣ навиштаҷоте, ки дар натиҷаи ҳафриёти бостоншиносӣ аз маркази қадимии давлати Суғд (Самарқанд, Афросиёб) ва дигар мавзеъҳо пайдо шудаанд. Ин гуна навиштаҷот қадимтарин осори хаттии суғдӣ ва забони суғдӣ мебошанд. Куҳнатарин катибаҳои суғдӣ сикка (танга) мебошанд, ки тақрибан ба асри 1 то мелод таълуқ доранд.

Баъзе катибаҳои суғдӣ соли 1956 дар ҳудуди Ҷумҳурии Халқии Маҷористон ба даст омадаанд. Онҳоро олимони шӯравӣ Волт Ампер Лившитс ва С. Г. Кляшторний солҳои 1971–72 рамзкушоӣ карданд. Катибаҳои мазкур ба охири асри 6 дахл доранд.

Катибаҳои Қарабалгасун, ки соли 1889 олими рус Н. М. Ядринсев дар соҳили чапи дарё Ӯрхон пайдо карда буд, бо се забон – суғдӣ, туркии қадим (рунӣ) ва хитойӣ навишта шудаанд. Дар ҷануби биёбони Гоби (дар масофаи 6 км аз Сэврэй-Сомон) тахтасанги мармарӣ бо навиштаҷоти суғдӣ ва туркии қадим (рунӣ) пайдо шудааст.

Якчанд катибаҳои суғдӣ дар тахтасанги Тайхир-Чулун (қисми шимолу ғарбии Муғулистон, 10 км дуртар аз мавзеи ҳамроҳшавии деҳаҳоиҳои Ёлёнтин-гол ва Хайту-Тамир) кашф шудаанд. Онҳо ба асрҳои 8-9 таалуқ дошта, то ҳол рамзкушоӣ нашудаанд.

Катибаҳои суғдӣ инчунин дар натиҷаи ҳафриёти бостоншиносӣ аз Осиёи Марказӣ – мавзеи ҳафриёти бостоншиносии Панҷакент, Афросиёб (шаҳристони Самарқанди Қадим), шаҳристони Тали Барзу (6 км дуртар аз Самарқанд), ҳудуди Истаравшани Қадим, Шаҳристон, Бухоро ва дигар ҷойҳо ёфт шудаанд. Ин катибаҳо дар рӯи зарфҳои сафолӣ, асбобҳои аз устухон сохташуда ва сангпораҳо, матоъҳои абрешимӣ, девори қалъаҳо ва дигар ҷойҳо сабт шудаанд, ки ба асрҳои 6–8 тааллуқ доранд.

Аз бозёфтҳои водии Фарғона (катибаи хурде дар рӯи хум, ки аз мавзеи Кува – сари роҳи Фарғона – Ош ёфт шудааст) бармеояд, ки дар асрҳои 7–8 хатти суғдӣ дар ин маҳал маъмул будааст. Баъзе катибаҳои суғдӣ дар Ҳисор (устухон бо навиштаҷоти суғдӣ) ва шаҳристони Марви Қадим ёфт шудаанд. Дар доманаи ҷануби қаторкӯҳи Алатов (Қирғизистон, дар қисми шимолии шаҳри Таласи ҳозира) дар дараҳои  Терексой ва Кулансой навиштаҷоти рӯисангӣ бо хатти шикастаи суғдӣ ёфт шуданд, ки ба асрҳои 10–11 тааллуқ доранд. Дар мавзеъҳои дигари Қирғизистон (шаҳристони Сариг, Тараз, деҳаи Покровка) низ катибаҳои суғдӣ ба назар мерасанд. Соли 1979 экспедитсияи якҷояи олимони Покистон ва Олмон бо сарварии А. Дани ва К. Етмара таъсис дода шуд. Аъзои ин экспедитсия зиёда аз 200 катибаи суғдиро дар харсангҳои сари роҳи н. Тор (асосан дар Шатиал Бриҷ) ба даст оварданд. Замони сабти ин катибаҳо таъйин нашудааст. Онҳоро В. А. Лившитс ва олими олмонӣ Ҳ. Ҳумбах рамзкушоӣ кардаанд.

Катибаҳои суғдӣ, ки аз мавзеъҳои гуногун пайдо шудаанд, аҳамияти таърихӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва адабӣ доранд. Дар катибаҳои суғдӣ таърихи инкишофи хатти суғдӣ, такомули шакли ҳарфҳои он ва ғайра ифода ёфтааст. Осори хаттии суғдӣ гарчи пароканда ва порча-порчаанд, барои барқарор кардани вазъи моддӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, динӣ ва то андозае ҳаёти адабии суғдиён – ниёгони халқи тоҷик имкон медиҳанд.

Бозчоп аз Энсиклопедияи миллии тоҷик. – Душанбе, 2020. – Ҷ.9. – С. 627.

Муаллиф: М. Диловаров.
Таҳияи Замира Давлатова,
корманди шуъбаи
библиографияи миллӣ