Китоби нав. «Тоҷикистон дар масири сайёҳии фарҳангию маърифатӣ»
Дар маҷмуа очеркҳои дар байни солҳои охир вобаста ба мавзуъҳои фарҳангӣ ва таърихӣ бахшидаи нависанда ва рӯзноманигори шинохтаи тоҷик Садриддин Ҳасанзода ҷойгир шудаанд. Халқи тоҷик аз қадимтарин халқҳои Осиёи Марказӣ ба шумор рафта, дар давоми мавҷудияташ фарҳанги ғании моддиву маънавӣ офаридааст. Чандин ёдгориҳои нодири кишвари мо ба Феҳристи мероси умумиҷаҳонии ЮНЕСКО чун намунаи тамаддуни волои башарӣ ворид гардидаанд. Мутолиаи навиштаҳои муаллиф барои устувор гаштани ақидаҳои меҳанпарастӣ ва худшиносии миллии насли ҷавони кишвар судманд хоҳад буд.
Маънои вожаи «Вашгирд» аз ду ҷузъ: ваш – хуш, хубу хушӣ, хушсурат, зебоӣ, ошиқмонанд буда, дар маҷмуъ, гирд – шаҳр аст, яъне Вашгирд – шаҳри хубу хурраму зебо гуфтан аст. Ба қавли баъзе аз муҳаққиқон, Вашгирд, ки номи қадимаи Файзобод мебошад, ба исми Шоҳ Ваштосп рабт дорад, ки дини яккахудоии Зардуштро пазируфту бар зидди бисёрхудоӣ набардҳо дошт. Гӯё бо ҳидояти Коваи Ваштосп суҳуфи алоҳида «Авасто» – ба шакли китоб дароварда шудааст. Вожаи «Вашгирд» дар «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ борҳо истифода шудааст.
Зи Хатлону аз Тирмизу Вашгирд,
Зи ҳар сӯ сипоҳ андаровард гирд.
Яъне ин вилоят дар замонҳои қадим, дар кишвари Бохтар аз ҷиҳати сиёсӣ устувору соҳиби лашкари неруманду пешрафтае будааст. Ин гуфтаҳо бо далелҳои зиёде аз тарафи муҳаққиқон ал-Истахрӣ, ас – Сангон, ал-Яъқубӣ, В.В. Бартолд, Б. Ғафуров, Ю. Якубов, Д. Довудӣ, П.Т. Самойлик ва дигарон тасдиқ шудаанд. Нахустин маротиба муаррихи рус В.Ф. Минорский дар ҷойи Файзободи ҳозира ҷойгир шудани димнаи Вашгирдро тасдиқ кардаасту гуфтаҳои тадқиқотгарони англис Марворт, араб ал-Истахриро дар ин бобат тасдиқ кардааст. Дар асари ал-Истахрӣ омадааст: «… аз Андиён то Вашгирд якрӯза, аз Вашгирд то Илок якрӯза, аз Илок то Дарбанд якрӯза… аз Чағониён то Зинур як марҳала ва аз Чағониён то Бобур як марҳала, аз Чағониён то Дегдашт шаш, марҳала, аз Қубодиён то Чағониён се марҳала, аз Вашгирд то Пули Сангин якрӯза роҳ».
Муаррихи дигар Ибни Руст менависад: «… дар ин ҷо Пули машҳури Сангин вуҷуд дорад, ки ба василаи он аз Вашгирд ба Хуттал мегузаранд.
Олими рус В.В. Бартолд такя ба он мекунад, ки ба қавли муаррих ал-Яъқубӣ дар «Китоб-ал-булдон» Вашгирд дар асри Х ба ҳайати Хутталон шомил мегашту марказ ба шумор мерафт.
Дар Обоняшти Авасто номи яке аз сулолаҳои шуҳратёре бо номи Виса ба чашм мерасад, ки худ ва фарзандонаш мардони ҷасур, паҳлавонони бемисли Тӯрон ҳисоб меёфтанд, аз ҷумла, Пирон, Ҳумон, Бормон бо сарлашкари Кайхусраву Гударз ва Гев. Аз ҷумлаи достонҳо «Рафтани Гев ба Вишгард ба назди Пирон» аст. Аз ин бармеояд, ки Вишгард вилояти машҳури Турон будааст. А. Ҳакимов, «Ва ҳатто дар асрҳои 18-19 низ мирҳои мустақили Ҳисор барои аз ҳуҷуми бодиянишонон муҳофизат кардани мулкҳои худ Файзободро ба қалъаи пурқудрат табдил дода, пайваста барои мустаҳкам намудани он кӯшишҳо ба харҷ медоданд» («Ваҳдатнома», саҳ. 395, «Эр-граф», 2013). Тибқи навиштаи муаллиф дар нимаи дуюми асри 18 дар натиҷаи муноқишаҳои чорводорони ӯзбеку тоҷик барои чарогоҳҳои Элок қалъаи куҳна хароб гардид. Муҳаққиқ Д. Н. Логофет менависад: «Қалъаи куҳнаи харобдидаи Файзобод кунун сахт рехта, он ҳашаматеро, ки як вақтҳо дар гузаштаи дур дошт, аз даст додааст».
Хонандагон китоби Садриддин Ҳасанзода «Тоҷикистон дар масири сайёҳии фарҳангию маърифатӣ»-ро метавонанд дар Китобхонаи миллӣ мутолиа намоянд.
Фарзона Шарифова,
Мутахассиси шуъбаи
мукаммалгардонии фонд.