“Китобу-л-ағонӣ” – қомуси шеъру суруд ва оҳангҳои қадимӣ

“Китобу-л-ағонӣ” (“Китоби сурудҳо”), асари бисёр ҷилдаи Абулфараҷи Исфаҳонӣ, ки тақрибан солҳои 955-960 ба забони арабӣ навишташуда, манзараи комили рушдии назм ва мусиқии арабро аз давраи ҷоҳилият то асри Х инъикос кардааст.

“Китобу-л-ағонӣ” қомуси мукаммали шеъру суруд ва оҳангҳои қадимӣ, васфи аҳли мусиқии куҳан (тоисломӣ) ва олами ислом (асрҳои VII-X) маҳсуб мешавад. Аз 25 ҷилд иборат буда, то замони мо 21 ҷилди он расидаанд. Муаллиф маводди китобро муддати беш аз 50 сол ҷамъоварӣ кардааст. Асосан ҳикояву ривоятҳои кӯтоҳро дар бар мегирад. Матолиби китоб дар асоси ривоят ва маъхазҳои адабӣ фароҳам омадааст.

Дар      “Китобу-л-ағонӣ” матни беш аз 100 суруди маъмултарини арабӣ дарҷ ва доир ба матни шеър, вазн, тафсили лаҳн ва шарҳи ҳоли муаллифони шеъру суруд (шоирон, муғанниён, оҳангсозон, мусиқишиносони араб ва эронитабори хилофат) маълумот ва баъзан намунаи осори онон оварда шудааст. Дар китоб истилоҳҳои мусиқии маъмули замон (масалан, авҷ, роҳ, навҳа, ҳазаҷи танбурӣ, тарҷеъ, казиб, сувора ва ғ.), таъсири фарҳангу ҳунари мардуми эронӣ, мусиқии устодона ва саҳми аҳли мусиқии форс-тоҷик (аз ҷумла Борбад) дар рушди фарҳанг ва санъати мусиқии араб шарҳ дода шудаанд.                                                                                                Аз “Китобу-л-ағонӣ” доир ба вазъи иҷтимоӣ, фарҳангӣ, зиндагии дарбориву шаҳрӣ ва саҳроӣ, либос, хӯрок, урфу одат, хулқи араб, инчунин адабиёт ва таъриху фарҳанги бостонии дигар мардумон, аз ҷумла эрониён низ маълумот гирифтан мумкин аст. Дар сабти матни китоб тартиби табақотӣ, таърихӣ ва алифбоӣ риоя нашудааст. Феҳристи матолиби ҳар ҷилд ва дар поварақҳо доир ба баъзе калимаву ибораҳои матнҳо тавзеҳот омадааст. Насри китоб фасеҳ ва равон аст.

Ба таҳқиқи      “Китобу-л- ағонӣ” бисёр донишмандон машғул шудаанд. “Китобу-л-ағонӣ” дар асри XII аз тарафи Ҷамолуддини Ҳамавӣ дар китобе мухтасаран баён шудааст, ки як нусхаи он дар Осорхонаи Британия маҳфуз аст.

Кӯшиши аввалини чопи     “Китобу-л-ағонӣ” тавассути донишманди олмонӣ Л. Козергатен сурат гирифт (1840, аз 10 ҷилде, ки бояд нашр мегардид, танҳо ҷилди 1 нашр шуд).  “Китобу-л-ағонӣ”  дар шакли мукаммал бори аввал дар Миср (1868) дар 20 ҷилд ба чоп расид. Соли 1888 ҷилди 21 (тавассути Б. Бруно) ва соли 1900 (тавассути шарқшиноси итолиё И. Гвиди) мухтасари асар нашр гардид.

Ривоятҳои адабӣ ва таърихии “Китобу-л-ағонӣ”-ро Антун Салиқонӣ ал-Ясуъӣ ҷудо карда, дар ду китоби алоҳида бо номи “Ривоёту-л-ағонӣ” гирд овардааст, ки ҳар ду китоб солҳои 1888-1908 дар Бейрут нашр гардидаанд. Баъдан дар асоси чопи мисрӣ ва такмили Брунову Гвиди китоб дар Коҳира чоп шуд.

Солҳои 70 асри Х бобҳои алоҳидаи “Китобу-л-ағонӣ” аз рӯи нашри Коҳира ба забони русӣ тарҷума шуданд. Ба забони тоҷикӣ фақат ду боби “Китобу-л-ағонӣ” – “Ҳикоёти Иброҳими Мавсилӣ ва фарзанди ӯ Исҳоқ” (Душанбе, 1987) ба нашр расидаанд.

“Китобу-л-ағонӣ” барои омӯзиши фарҳангу адаби араб, тавсифи шеър ва мусиқии асрҳои IX-X манбаи муҳимми хаттӣ ба шумор меравад.

Бозчоп аз Энсиклопедияи Миллии Тоҷик. – Душанбе, 2022. – Ҷ.10. – С. 181-182.

Муаллиф: А. Раҷабов.

Таҳияи Манижа Раҷабова
корманди шуъбаи
библиографияи миллӣ.