“Китобу-л-бадеъ” -и Ибни Муътазз – дастури муфид дар бораи илми бадеъ

345

“Китобу-л-бадеъ”, яке аз аввалин асарҳо оид ба илми бадеъ ва услубҳои нави он, ки солҳои 887-888 Ибни Муътазз бо забони арабӣ таълиф кардааст. То ба миён омадани “Китобу-л-бадеъ” доир ба истилоҳи “илми бадеъ” назарияи муайяне вуҷуд надошт. Дар муқаддимаи “Китобу-л-бадеъ” қайд шудааст, ки унсурҳои “бадеъ”, яъне “услуби нав” дар эҷоди шоирони навовари араб истифода шуда, пештар дар шеъри қадими араб, дар Қуръон, ҳадисҳо, гуфтугӯи арабҳои бодиянишин корбурд мешуданд.

Фарқ дар он аст, ки суханварони пешин дар истифодаи он воситаҳо андоза нигоҳ медоштанд ва дар як қасидаи дароз танҳо ду-се бор он маъноҳоро ба кор мебурданд.

Ибни Муътазз дар панҷ боби “Китобу-л-бадеъ”, шакли асосии “бадеъ”-ро тавсиф намуда, боз 12 намуди “зебосуратҳо”-и (маҳосин) дар забону шеър истеъмолшавандаро зикр кардааст. Дар ҳар як боб аввал таърифи санъати мавриди назар бо мисолҳо аз Қуръон, ҳадис ва порчаҳо аз шеъри қадим, мисолҳои мансуру манзуми замони нав, сипас, ҳолатҳои истифодаи нодурусти намудҳои услубие, ки шоирони навпардоз дар ашъори худ роҳ додаанд, оварда шудаанд.

Дар боби нахустини “Китобу-л-бадеъ” санъати “истиора” баррасӣ гардидааст. Боби дуввум ба тадқиқи санъати “таҷнис” бахшида шудааст. Санъати севвуми “услуби нав” “мутобақа” ном дорад. Баъдҳо дар арӯзи арабӣ ин санъат бо номҳои ҳаммаънои дигар низ шуҳрат ёфт, аз ҷумла: ”муқобала”, “муқосама”,”тафокуъ”, “таззод”. Санъати чаҳоруми “услуби нав” – “радду-л-аҷзи ала–садр” аст. Баъдҳо дар арӯзи арабӣ ин санъатро бо истилоҳи “тасдир” ифода намуданд.

Охирин санъате, ки Ибни Муътазз дар “Китобу-л-бадеъ”, ҳамчун санъати шеъри “услуби нав” овардааст, “ал-мазҳабу–л–каломӣ” аст, ки онро баъзе суханшиносон “санъати ҷадалӣ” номидаанд. Пас аз шарҳи ҳоли шаклҳои санъатҳои “услуби нав” ибни Мутазз дар “Китобу-л-бадеъ” ба тавсифи “маҳосину-л-калом” – “зебоиҳои сухан” ё “воситаҳои ҳуснбахши сухан” мегузарад, аз инҳо иборатанд:

1.”Илтифот” – яъне гузариш аз нутқи бевосита ба нутқи бавосита ва баръакс;

2.”Эътироз” – вориду илова кардани фикре ба нутқи мутассил, ки он нутқро мебурад;

3.”Руҷуъ” – бозгашт, яъне равшантару дақиқтар кардани андешаҳои баёншуда;

  1. ”Ҳусну–л-хуруҷ” – гузариши зебо ба мавзӯи нав, ки баъдтар арабҳо ба ин санъат номҳои “истидрод” ё “ҳусну-т-тахаллус” (баргашти зебо) доданд;
  2. ”Таъкиду-л-мадҳ би мо юшбиҳу–з–замма” – чунин ҳамду саное, ки мазамматро мемонад;
  3. “Таҷоҳули ориф” – худро ба нодонӣ задан;
  4. “Ҳазлун юроду биҳи ал-ҷидд” шӯхие, ки дар он ҷидд ниҳон аст;
  5. ”Ҳусну–т–тазмин” – истифодаи бамавриди ягон шеъри бегона зикри ном ё мақола, ягон ҳолат ё ҳодисаи маъруф ва ғайра;
  6. ”Таъриз ё киноя” – ишорае маънидор;

10.”Ифрот фи-с-сифат”– муболиға кардан дар васфу сифати чизе ё касе;

  1. “Ҳусну-т-ташбиҳ” – ташбеҳи зебо;
  2. “Ҳусну–л–ибтидоот” – сароғози зебо.

Дар “Китобу-л-бадеъ” боз як восита ё олати тасвирӣ бадеӣ бо номи “иънот” зикр мешавад, ки онро “мураккаб” ва “мушкил” низ меноманд. Дар “Китобу-л-бадеъ” аввал барои 5 санъати бадеӣ (истиора, таҷнис, мутобиқа, баргардониш, ал–мазҳабу–л–каломӣ) аз назму насри гузаштагон мисолҳо оварда шудаанд. Сониян, Ибни Муътазз ба китоби худ 12 санъати дигарро аз қабили руҷуъ, таҷоҳули ориф, ҳусни тазмин, таъризу киноя, ҳусни ташбеҳ ва ғайра илова намуда, онҳоро дар 2 шеър шарҳ дода, ҳусну қубҳашонро ошкор кардааст.

Дар “Китобу-л-бадеъ” унсурҳои нақди адабӣ нисбат ба шеъри замони муаллиф, муайяну муназзам намудани услуби назми араб ба назар мерасанд. Ба василаи “Китобу-л-бадеъ” аксар истилоҳоти санъатҳои бадеӣ дар адабиётшиносии араб ва форс-тоҷик мавқеъ пайдо кардаанд.

Дар “Китобу-л-бадеъ” намунаи эҷодиёти шифоҳии арабҳо, осори шоирони давраи ҷоҳилия ва исломии араб, инчунин беҳтарин байтҳои баъзе шоирони арабзабони эронинажод, аз ҷумла Башшор ибни Бурд, Абуннувос, Маҳмуди Варроқ, шоири суғдиасл – Хураймӣ ва дигарон сабт гардидаанд.

“Китобу-л-бадеъ” ба инкишофи баъдии илми бадеи адабиётшиносии араб ва форс-тоҷик таъсир расондааст.

Манбаъ: Энсиклопедияи Миллии Тоҷик.  – Душанбе, 2022. – Ҷ.10. – С. 184. Муаллиф: Т. Мардонӣ

Таҳияи Муҳаббат Киром
корманди шуъбаи
библиографияи миллӣ