Муҳити шабакаҳои иҷтимоӣ ва таъсири он ба мафкураи ҷавонон

Агар мо ба вақтҳои истифодабарии Интернет диққат диҳем, дар маҷмуъ аз онҳо 53,5% – истифодабарандагони интернет дар қаламрави кишвар ҳаррӯза ба сомонаҳои интернетӣ махсусан (Одноклассники ва Facebook) пайвастагӣ доранд, вале 46,5% – и он бошад, ақалан дар як ҳафта як бор ё ду бор ба интернет пайваст мешаванд. Тадқиқотҳои сотсиологӣ нишон доданд, ки аксарияти истифодабарандагони он аз ҳисоби ҷавонони шаҳр мебошад, яъне 68,2% – и ҷавонони шаҳр ва 41,8% ҷавонони деҳот.

****    ****    ****

Имрӯз ҷаҳон дар вазъияти хело мураккаби сиёсӣ, бархурди тамаддунҳо, раванди ҷаҳонишавӣ, авҷи ҷангҳои иттилоотӣ ва инчунин ҷараёни босуръати рушди техникаю техналогияи навин қарор дорад.

Бо пайдо шудани алоқаи кайҳонӣ имрӯз дар кураи замин воситаи нави паҳн намудани иттилоот ба вуҷуд омадааст, ки аз ҷумлаи ин гуфтаҳо “Интернет” ба шумор меравад. Яке аз шабакаҳои маъмули паҳннамои иттилоотии интернетӣ ин шабакаҳои иҷтимоӣ мебошад, ки истифодабарандагонашон миллиардҳо нафарро дар бар мегиранд. Шабакаи мазкур соли 1995 сохта шуда, вале расман солҳои 2003-2004 ба фаъолият шурӯъ намуд. Бояд қайд намуд, ки сомонаҳои интернетӣ махсусан шабакаҳои иҷтимоӣ силоҳи муҳими таъсиррасонӣ ба мафкураи одамон аст, ки онро наметавон бо чизи дигар муқоиса намуд. Дар шароити имрӯзаи ҷанги иттиоотӣ, ки дар як вақт ҳам хабари воқеӣ ва ҳам хабари дурӯғ аз ҷониби “сомонаҳои интернетӣ”, алалхусус шабакаҳои иҷтимоӣ паҳн мешавад, амнияти ҷомеаро зери хатар қарор медиҳад.

Маълумоти дурӯғро дар ҷанги иттилоотӣ дезинформатсия меноманд. Маълумоти дурӯғ (дезинформатсия) чунон устокорона истифода мешавад, ки ба ҳақиқат будани вай шубҳа намемонад. Чунин маълумотҳоро истифодабарандагони интернет ҳангоми кор дар шабакаҳои иҷтимоӣ рӯ ба рӯ мегарданд. Дар замони муосир бештари давлатҳо аз дезинформатсия истифода мебаранд ва ба натиҷаҳои дилхоҳ ҳам мерасанд. Ҳамчунин гурӯҳҳои ифротгаро, экстремистӣ ва террористӣ аз ин фурсати муносиб истифода намуда, тавассути ин шабакаҳо ҷавононро ба созмонҳои хеш ҷалб намуда, ҳадафҳои нопокӣ худро амалӣ месозанд ё ин кӣ онҳоро бо паҳн намудани хабарҳои бардурӯғ нисбати ҳокимияти кишвари хеш мухолиф месозанд. Яъне, фазои шабакаҳои иҷтимоӣ метавонад мафкураи одамонро дар ғояҳои ҳам инсондӯстию ватанпарастӣ ва ҳам дар руҳияи ифротӣ тарбия созад.

Шабакаҳои Facebook ва Одноклассники аз ҷумлаи бузургтарин ва маъмултарин шабакаҳои иҷтимоӣ буда, истифодабарандагонашон ҷомеаи ҷаҳонро фаро гирифтанд. Шабакаи Facebook яке аз шабакаҳои “панҷгона”-и веб-сайтҳои машҳури дунё ва Одноклассники маъмултарин шабакаи иҷтимоӣ дар минтақаи Осиё, ки қобили истифодабарии ҳамагон аст, таалуқ дорад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истифодабарандагони Интернет хеле зиёданд. Тадқиқотҳои сотсиологӣ нишон доданд, ки аз тамоми истифодабарандагони сомонаҳои интернетӣ аз ҳисоби ҷавонон 33,3%-ро ташкил медиҳад, ки аксарияти онҳо дар кор бо шабакаи иҷтимоӣ пайваст мебошанд ва 66,%-и онҳо бошад, ба он пайвастагӣ надоранд. Агар мо ба вақтҳои истифодабарии Интернет диққат диҳем, дар маҷмуъ аз онҳо 53,5% – истифодабарандагони интернет дар қаламрави кишвар ҳаррӯза ба сомонаҳои интернетӣ махсусан (Одноклассники ва Facebook) пайвастагӣ доранд, вале 46,5% – и он бошад, ақалан дар як ҳафта як бор ё ду бор ба интернет пайваст мешаванд. Тадқиқотҳои сотсиологӣ нишон доданд, ки аксарияти истифодабарандагони он аз ҳисоби ҷавонони шаҳр мебошад, яъне 68,2% – и ҷавонони шаҳр ва 41,8% ҷавонони деҳот.

Вобаста ба минтақаҳои истифодабарандагони интернет дар ҷумҳурӣ, шаҳри Душанбе – 65%, ВМКБ – вилояти Суғд – 43%, НТМ – 33,5%, ва вилояти Хатлон – 14,3% ро ташкил медиҳанд. Истифодабарандагон ҳангоми кор дар интернет вақти хешро дар ҷустуҷӯи ҳаргуна маълумотҳо, тамошои филму видеороликҳо, гӯш кардани мусиқиҳои гуногуни хориҷӣ, ҳаргуна бозиҳо ва қисми каме аз онҳо барои илмомузӣ ва таҳсилот сарф менамоянд. Маълум гардид, ки дар як рӯз 33,3% – и истифодабарандагони ҷавон 5,8 соат вақти худро беҳуда дар истифодаи интернет мегузаронанд, ки ин маънои на касбият ё шуғли ҳаррӯзаи онҳо, балки вобастагии онҳоро ба интернет меҳисобанд. Ба таври дигар, вобастагии ҷавононро ба Интернет як намуди касалии рӯҳӣ гӯем, хато намекунем, зеро ки баъзе аз истифодабарандагон дар як рӯз зиёда аз 10 соат вақти худро дар кор бо интернет мегузаронанд.Ҷунин навъи касалӣ дар ҷумҳури ба чашм мерасад ва рӯ ба афзоиш дорад. Ҳамчунин, бояд тазаккур намуд, ки ҷавононе ҳастанд, ки вақтҳои холии худро дар майдонҳои варзишӣ бо машғули ягон навъи варзишӣ ва бо хондани китобу маҷаллаҳо мегузаронанд, вале, мутаасифона, хеле кам ба чашм мерасанд.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истифодабарандагони ин шабакаҳои иҷтимоӣ, махсусан Одноклассники ва Facebook аз ҳисоби ҷавонон хеле зиёданд. Сол то сол истифодабарандагони ин шабака дар минтақаҳои гуногуни ҷумҳурӣ новобаста ба қишрҳои аз марказҳои маъмурию фарҳангӣ дур бо дараҷаи баланд афзуда истодаанд, ки ҳар роҳу восита метавонад ба мафкураи ҷавонон таъсири худро расонад. Аз ин хотир тадқиқоти ин масъала ҳамасола бамаврид ва зарурист, зеро дар Тоҷикистон аксарияти аҳолиро ҷавонон ташкил медиҳанд ва табиист, ки масъалаҳои аввалиндараҷа буда, он дар маркази сиёсати давлату ҳукумат қарор дорад. Бигузор ҷавҳари тадқиқоти мазкурро таҳлили муҳити шабакаҳои иҷтимоӣ,(Одноклассники ва Facebook) таъсири он ба мафкураи одамон ташкил диҳад, зеро ки имрӯз шабакаҳои иҷтимоӣ ба як қувваи бузурги тадбиқкунандаи мақсадҳои гурӯҳҳои ифротӣ табдил ёфтааст.

Дар шароити имрӯзаи ҷаҳон воситаи асосии таблиғи сиёсати давлатӣ шабакаҳои иҷтимоӣ мебошад, зеро аксари аҳолӣ ба он дастрасӣ дорад. Ҳукумати кишвар низ метавонад, онро ҳамчун силоҳи асосии таблиғи сиёсати давлатӣ дар самти ҷавонон истифода карда, ба ин васила ба ҳадафҳои гузоштаи худ расад.

Аҳамияти он дар муайянамоии таъсироти шабакаҳои иҷтимоӣ ба ҳаёти сиёсию идеологии ҷавонони кишвар мебошад. Ҳар рӯз миқёси ҷумҳурӣ ҳазорҳо ҷавонон ба воситаи Одноклассники ва Facebook  дар гуфтугӯ, муайяннамоии вақти мулоқот, дарёфти ҳаргуна хабарҳо мебошад. Дар даврони ҷаҳони муосир ҷавонон барои қонеъ кардани талаботи худ дар муносибат бо ҷомеа зарурати истифодабарии шабакаҳои иҷтимоиро дуруст меҳисобанд. Истифодабарандагони ин шабакаҳо (Одноклассники ва Facebook) дар кишварамон, ки аслан ҷавононанд, қариб тамоми фаъолияти ҳаррӯзаи худро (таҳсилот, омӯзиши ҳаргуна касбҳо, ба кӯча баромадан, маишат кардан, ба клубҳои варзишию фарҳангӣ, меҳмонӣ рафтан ва амалҳои дигари машғулиятҳои ҳаррӯза) ба кор дар шабакаҳои иҷтимоӣ иваз кардаанд. Инчунин истифодабарандагон на ба хотири рӯзҳои хуши ҳаёти худ аксҳо дар веб-сайтҳои худ ёдоварӣ мегузоранд, балки бо ин роҳ нишон додани хушии зиндагии хеш ба дигарон ва зери он мусбат-шарҳҳо гирифтанро боиси қонеъ кардани талаботҳои хеш медонанд. Чунин равандҳо ҳангоми таҳқиқ муайян шуд, ки дар фаъолияти истифодабарандагони шабакаҳои иҷтимоӣ дар кор бо веб-сайтҳои худ бениҳоят зиёд ба мушоҳида расид. Аз ин фурсати муносиб гурӯҳҳои ифротӣ тавонистанд, ки тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ бо таблиғи ғояҳои мазҳабӣ онҳоро ба гурӯҳҳои худ ворид намуда, то як андозае мақсадҳои нопоки хешро амалӣ сохтанд. Барои мисол, 4-5 сол қабл гаравидани ҷавонони тоҷик ба гурӯҳҳои ифротию террористӣ хеле зиёд шуда буданд. Зиёда аз ҳазор нафар ҷавонон дар майдонҳои ҷанги Сурияву Ироқ иштирок намуданд. Яъне, солҳои қаблӣ гаравидани ҷавонон ба гурӯҳҳои ифторию тундгаро ба воситаи шабакаҳои иҷтимоӣ (Одноклассники ва Facebook) хеле зиёд ба назар мерасид, дар солҳои охир ҳам шояд бошад, вале ба қайди мақомоти

дахлдор гирифта нашудааст. Маълум гардид, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ду соли охир муборизаро бар зидди шабакаҳои иҷтимоӣ пурзуртар намуд.

Хулоса, дар шароити имрӯзаи ҷаҳон ба шаклгирии мафкураи ҷавонону наврасон, паҳнамоии иттилоот тавассути ВАО ва сомонаҳои интернетӣ, махсусан шабакаҳои иҷтимоӣ нақши калидиро мебозад. Шабакаҳои иҷтимоӣ дар қатори дигар доираҳои паҳнкунандаи иттилоот тавонист, дар муҳлати хеле кутоҳ ҷойгоҳи махсуси худро ёбад. Яъне, шабакаи иҷтимоӣ метавонад барои тарбия кардани насли солими чомеа ва ҳам ифротӣ намудани насли наврас ҳамчун доираи асосии таблиғкунандаю инъикоскунанда дар фазои иттилоотӣ баромад намояд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истифодабарандагони шабакаҳои иҷтимоӣ хеле зиёданд, ки аксарияти онҳоро ҷавонон ташкил медиҳанд. Муҳити имрӯзаи шабакаҳои иҷтимоӣ ва таъсири он ба ҳаёти ҳаррӯзаи ҷавонони кишвар дар ҳолати муътадил қарор дорад, вале баъзе хатарҳои он ба таъмини амнияти миллӣ ба чашм мерасад.

Шоҳрухи Ҷаббор,
мутахассиси Маркази тадқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон

Манбаъ:”Ҷавонон – пайрави Пешвои миллат”. Хуҷанд, “Ношир”, 2017

Таҳияи Зебонисо Давлатова,
мутахассиси мешбари Медиатекаи
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон.