Назаре ба таҷрибаи ҷаҳонии Паёми Президент ба парламент. Бахши охир

Дар баробари ироаи Паём аз ҷониби Президент дар кишварҳои дунё намудҳои гуногуни муроҷиат бо Паём мавҷуд аст. Чунончи, Президенти ИМА се намуди Паём ба конгресс пешниҳод менамояд – Паём дар бораи вазъи кишвар; оид ба иқисод ва Паём дар бораи буҷет.

Дар ФР ду намуди Паёми Президент ба Маҷлиси Федералии ФР ҷой доштанд:

1. Паёми ҳарсолаи Президенти ФР дар бораи вазъи кишвар ва самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии давлат ба Маҷлиси Федералии ФР.
2. Паёми буҷетии Президенти ФР ба Маҷлиси Федералии ФР.

Сарчашмаи Паёми буҷетии Президенти ФР ба Маҷлиси Федералӣ моддаи 170 Кодекси буҷети ФР буд. Ба Кодекси буҷети ФР4- уми октябри соли 2014, таҳти № 283- ФЗ тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд, ки дар асоси онҳо моддаи 170 кодекси мазкур хориҷ ва падидаи Паёми буҷетии Президенти ФР ба Маҷлиси Федералии ФР барҳам дода шуд.

К.Т. Мухторов паёмҳои Президенти ҶТ ба Маҷлиси Олии ҶТ-ро таҳлил намуда, дар баробари Паёми Президенти ҶТ “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ”, инчунин, ба “Паёми буҷавии Президенти ҶТ” ишора нашудааст ва ин навъ Паёмро барои муайянкунии вазифаҳои сиёсати буҷавӣ барои соли оянда маънидод менамояд.

Ба ин андеша мо розӣ шуда наметованем, чунки дар адабиёти илмии ватанӣ, инчунин, дар Конститутсияи ҶТ ва дигар қонунгузории мамлакат ҳеҷ гуна маълумот оид ба “Паёми буҷавии Президенти ҶТ” мавҷуд намебошад. Дар Конститутсияи мамлакат танҳо Паёми Президенти ҶТ ”Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ” муқаррар шудааст.

А.И. Имомов конститутсияҳои кишварҳо мухталифи ҷаҳонро вобаста ба Паёми Президент ба парламент мавриди таҳлилу баррасӣ қарор дода, хусусиятҳои зерини Паёмро муайян менамояд:

1. Президент метавонад дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ бо Паём муроҷиат намояд, баромад кунад ва иттилоъ пешниҳод созад (Белорус, Булгория, Украина, ФР, ИМА, Узбекистон ), бо маъруза баромад менамояд (Литва), дар ду шакл (Хорватия).
2. Мундариҷаи Паёми Президент масъалаҳоро “оид ба вазъи кишвар” (Белорус, Қазоқистон, Литва), “дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии давлат” (Украина, ФР, Қазоқистон, Тоҷикистон), “оид ба масъалаҳои аҳамияти умумиллидошта” (Молдова) дар бар мегирад.
3. Президент бо Паём ба халқ (Белорус, Украина, Қазоқистон), ба парламент ва палатаҳои он (Литва, Португалия, Молдова, Тунис, Хорватия), халқ ва парламент (Булғория, Гурҷистон, Украина) муроҷиат менамояд.
4. Президент метавонад бо як Паёми солона (Хорватия), ё паёмҳо (Белорус, Қазоқистон, Молдова) бо паёмҳои ғайринавбатӣ (Украина) муроҷиат намояд.
5. Паёми Президент характери императивӣ (Белорус, Булғория, Литва, ФР, Узбекистон), алтернативӣ дорад-“метавонад муроҷиат намояд” (Полша), “метавонад ирсол намояд” (Хорватия), “ҳуқуқ дорад” (Тунис), “ҳуқуқи муроҷиат кардан дорад” (Гурҷистон), “ҳангоми зарурат” (ИМА).
6. Президент бо Паём ба халқ ва парламент “муроҷиат менамояд” (Белорус, Молдова, ФР, Полша), Паёмро “ирсол мекунад” (Булғория, Португалия, Тунис, Хорватия), “баромад менамояд” (Литва, Тоҷикистон), “маълумот медиҳад” (ИМА), “пешниҳод менамояд” (Узбекистон).
7. Конститутсияи Португалия ба Президент ҳуқуқ медиҳад, ки дар Паём “аз ваколтаҳои худ даст кашад”.
8. Дар конститутсияҳои давлатҳои алоҳида муҳлати пешниҳоди Паём муқаррар гардидааст: “ҳарсола” (Қазоқистон, Узбекистон, Украина, Хорватия), “як маротиба дар як сол” (Гурҷистон). Дар конститутсияҳои аксарияти кишварҳо меъёр дар бораи муҳлати муроҷиати Президент бо Паём мавҷуд нест. Ба ин гурӯҳ, Конститутсияи ҶТ низ дохил мешавад.
9. Чун қоида, дар конститутсияҳо тартиби гузаронидани Паём дар парламент муқаррар намегардад ва чунин тартиб дар Низомнома ё Дастури парламент ва палатаҳои он тазим карда мешаванд. Танҳо дар Конститутсияи Полша муқаррар шудааст, ки “Паём мавзуи мубоҳисашаванда нест” (моддаи 140), дар Конститутсияи ҶФ зикр шудааст, ки Паём “дар палатаҳо хонда мешавад, вале муҳокима карда намешавад” ( қисми 2, моддаи 18)…

Аз таҳлили анҷомпазируфта чунин хулосаҳоро дар доираи зербоби мазкур метавон манзур намуд:

1. Падидаи Паёми Президент ба парламент таърихи беш аз 230-сола дорад ва бори нахуст дар давлати ИМА пайдо шудааст. Конститутсияи ИМА соли 1787 қабул шуда, дар он падидаҳои Президент ва Паёми Президент ба парламент муқаррар гардид. Соли 1789 Ҷорҷ Вашингтон аввалин Президенти Амрико интихоб мегардад ва маротибаи аввал 8- уми январи соли 1970 бо Паём дар назди парламент баромад менамояд, ки ин анъанаро президентҳои ИМА то инҷониб давом дода истодаанд.
2. Ҳоло дар конститутсияҳои бештари мамлакатҳои ҷаҳон вобаста ба падидаи Паёми Президенти кишвар муқаррароти дахлдор пешбинӣ шудааст. Дар мамлакатҳои ҷаҳон Паёми Президенти кишвар ба субъектҳои гуногун ирсол карда мешавад. Чунончи, Паём ба парламент (Арманистон, Бангладеш, Белорус, Бразилия, ИМА, Муғулистон, Тоҷикистон, Узбекистон, Украина, ФР, Фаронса), Паём ба халқ (Белорус, Қазоқистон, Украина), Паём ба халқ ва парламент (Гурҷистон, Муғилистон, Туркманистон). Тибқи Конститутсияи Қирғизистон Президенти ин кишвар Паёми худро ба халқ, парламент ва Курултайи халқӣ (Маҷлиси намояндагии ҷамъиятӣ) ирсол менамояд.
3. Паёми Президент ба парламент дар мамлакатҳои ҷаҳон номҳои мухталиф дорад. Чунончи, Паём “дар бораи вазъи кишвар ва самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ” (Белорус, ФР, Қазоқистон, Туркманистон), “дар бораи масъалаҳои муҳимми сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ” (Муғулистон), “дар бораи масъалаҳои муҳимми вазъи кишвар” (Гурҷистон), дар бораи масъалаҳои муҳиммӣ амалисозии сиёсати дохилӣ ва хориҷии давлат (Узбекистон), “дар бораи вазъи дохилӣ ва хориҷии кишвар” (Украина), “дар бораи вазъи давлат ва миллат” (Хорватия) ва ғ.
4. Агар ба таҷрибаи давлатдории Тоҷикистони мустақил назар намоем, Президенти ҶТ бо Паём “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ” дар ҷаласаи якҷояи Маҷлиси миллӣ ва маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии ҶТ аз соли 2000 то кунун баромад мекунад.

МАНБАЪ: Фирӯз Сайнозимзода: “Табиати ҳуқуқии Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон: масъалаҳои назариявӣ ва амалӣ”. Душанбе, 2024.

Хоҳишмандон ин китобро метавонанд дар Китобхонаи миллӣ бихонанд.

Таҳияи Меҳрангез Муҳаббатова,
сармутахассиси Медиатекаи
Президенти Тоҷикисон