Озмуни “Хонандаи беҳтарини асарҳои Пешвои миллат”. Забони тоҷикӣ дар нимҷазираи Ҳиндустон
ГУСТАРИШИ ЗАБОНИ ТОҶИКӢ ДАР ҲИНД ВА ДАВРАБАНДИИ ОН. Дар таърихи муносибатҳои байналмилалӣ қавм ё миллатеро ёфтан душвор аст, ки ба андозаи ҳиндуҳо бо тоҷикон ва дигар халқҳои эронитабор бо ҳамдигар мушобеҳат, хусусиятҳои умумӣ ва ягонагии маънавию адабӣ дошта бошанд. Халқҳои эронитабор ва ҳиндуҳо дар ду тарафи кўҳҳои сарбафалак кашидаи Ҳиндукуш зиндагӣ карда, ба эътирофи олимони бостоншинос, дар ин маконҳои ҷуғрофии тамаддуни қадими инсоният ташаккул ёфтаанд.
Гузашта аз ин, “Ригведа” аз куҳантарин навиштаҳои дини ҳиндуҳо буда, маҳсули тафаккури ориёиҳои ба Ҳинд рафта мебошад, ки ба забони “Авесто” наздикию қаробат дорад ва он тахминан 1500 сол пеш аз милоди Исои Масеҳ иншо шудааст. Муҳаққиқон онро “сухани нахустини инсони ориёӣ” медонанд. Забони “Авесто” бо забони Ведҳо хешовандӣ дорад. Ин наздикӣ ба гунае будааст, ки мардумони ориёӣ дар он даврони дур бидуни мушкилот забони ҳамдигарро ба хубӣ ва осонӣ мефаҳмиданд.
Робитаҳои таърихию фарҳангии Осиёи Миёна бо Ҳинд аз тариқи ҳавзаи фарҳангии Бохтари бостонӣ сурат гирифтааст. Нишонаҳои равобити фарҳангии мардумони Осиёи Миёнаро дар бозёфтҳои бостоншиносии ноҳияҳои ҷануби Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Туркманистон ва Ҷумҳурии Ўзбекистон, ки дар он замон сокинонаш иборат аз қавмҳои эронии шарқӣ будаанд, метавон ба хубӣ дарёфт.
Нуқтаи баланди тараққӣ ва рушди равобити иқтисодиву фарҳангии халқҳои Ҳиндустон бо Осиёи Миёнаро дар даврони қадим замони дар ҳайати императории Кўшониён будани онҳо бояд ҳисобем. Дар ин даврони таърихиӣ халқҳои ин сарзамин фарҳангу тамаддуни ягона, анъанаву суннатҳои умумӣ ва давлати муқтадири ягона доштанд, ки дар ҳамон рўзгор бо империяҳои Чин ва Сосониёну Рум сар ба сар мещуданд. Тақрибан як аср ин кишварҳо дар ҳайати давлатҳои Кидориҳо (Кўшониёни сағир) ва Ҳайтолиҳо буданд, ки омезиши қавмии ҳинду эронӣ дар ин давра густариши бештаре ёфта, қабилаҳои сакоии Осиёи Миёна дар баъзе аз қисматҳои Ҳиндустон сокин гардиданд ва мазҳаби буддоӣ дар сарзаминҳои Эрони шарқӣ, бахусус, Бохтару Хуталону Суғд интишор ёфт.
Робитаҳо миёни ҳиндуҳо ва тоҷикон дар замони Сосониён (240-651 милод) бозҳам густариш ёфта, самтҳои мухталифи ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро фаро мегиранд.
Муносибатҳои мутақобилаи Ҳинд ва сарзаминҳои мо аз қадимулайём барқарор будааст ва забон тоҷикӣ ва эронӣ (махсусан, забони бохтарӣ то ҳамлаи араб) дар ин сарзамини афсонавӣ таъсири зиёде доштанд. Нуфузи забони тоҷикӣ дар Ҳинд баъд аз истилои араб ва сулолаҳои тоҷиктабори Хуросони бузург ба ин минтақаро метавон ба ду давраи бузург тақсимбандӣ намуд:
- Раванди густариши забони тоҷикӣ дар Ҳинд аз истилои араб то барқарор шудани сулолаи Темуриёни Ҳинд (асрҳои XI-XV)/
- Нашъунамои забони тоҷикӣ дар Ҳинд дар давраи ҳукмронии Темуриёни Ҳинд (асрҳои XVI-XIX).
- . Раванди густариши забони тоҷикӣ дар Ҳинд аз истилои араб то барқарор шудани сулолаи Темуриёни Ҳинд.
Бо зуҳури дини ислом робитаҳои фарҳангӣ ва нуфузи забони тоҷикӣ ба минтақаи Ҳинд роҳ ёфт. Дар соли 642 арабҳо Эронро истило карданд ва дар соли 645 ноҳияи Макрон ба дасти сипоҳи ислом даромад. Вале кори муҳим баъд аз 70 сол дар соли 713 ба амал омад. Дар ин сол Муҳаммад ибни Қосими Сақафӣ, ки шаш моҳ дар Шероз зиста буд, бо шаш ҳазор сипоҳӣ ба Синд лашкар кашид. Аҷиб он аст, ки дар навиштаҳои қарни дувуми ҳиҷрӣ номи водии Синд Меҳрон навишта шуда ва рўди Синдро рўди Меҳрон мехонданд. Дар рўзгори Саффориён, бахусус, Яқуб ва бародараш-Амр ибни Лайс сарзаминҳои мусулмоннишини Ҳинд дар таҳти тасаллути онҳо буд ва ҳамзамон дар рўзгори Сомониён забони тоҷикӣ дар ҳоли тавсеа ва мутобиқи навиштаҳои таърихнигорон ва ҷуғрофиядонон бавижа “Аҳсан-ут-тақосим”, ин забон забони гуфтугўйи аҳли Синд ҳам будааст. Дар чунин муҳити адабиву фарҳангӣ Робита бинти Каъби Қаздорӣ (Қасдорӣ) аввал дар Хамонохик ном минтақае дар Синд ва баъдан дар Балху Ғазна ба сурудани ашъори тоҷикӣ-форсӣ шуруъ намуд.
Ғазнавиён, ки ҷараёни кушодани Ҳиндустонро тавсеа бахшиданд, ҳарчанд асли туркӣ доштанд, вале забони дарбор ва забони расмии давлатӣ ва забони фарҳангии онҳо тоҷикӣ буд. Дар даврони ҳокимияти онҳо, агарчи лашкаркашиҳои Султон Маҳмуд (978-1030) ва Султон Масъуд (1030-1040) бештар ба хотири ғаниматҳои ҷангӣ ва ғазо сурат мегирифтанд, таъсироти муфидтаре дар пай дошт, ки баъдтар ба самар расид ва он пай афкандани кохи бегазанди адабиёту фарҳанги тоҷик ва форс дар хиттаи паҳновари Ҳинд буд. Бо омадани хонадони тоҷикии Ғуриҳо бар сари қудрати Ғазна дар соли 1173 милодӣ тасарруф ва фатҳи Ҳинд ба дасти ин сулола ба охир расид, ки он ба тасаллути фарҳангии тоҷикӣ-форсии 700-сола ибтидо гузошт, ки то омадани англисҳо дар садаи 19 идома дошт. Ғазнавиён дар сиёсати фарҳангии худ ба Сомониён пайравӣ менамуданд ва бисёре аз осори ҷовидонаи адабӣ дар дарбори онҳо офарида шудааст, ки ин осор беҳтарин суннатҳои адабии Сомониёнро вусъат бахшидаанд. Маҳз ба пуштибонӣ ва ҳимояти онҳо осори Манучеҳрӣ, Фаррухӣ, Унсурӣ, Асҷадӣ ва садҳо шоирони дигар дар сабқи хуросонӣ ба миён омадаанд. Дар ҳамин давра нахустин шоирони форсигў дар Лоҳур-пойтахти дуюми Ғазнавиён зуҳур кардаанд. Ду тан аз коргузорони аҳди ғазнавӣ; Низомиддин Абунаср ва Зарири Шайбонӣ, ки маъмури дарбори Лоҳур буданд, шоиронро ташвиқ мекарданд, ки ба тоҷикӣ шеър гўянд. Нахустин шоири форсгўйи Лоҳур, ки тазкиранигорон аз ў ёд кардаанд. Абуабдуллоҳи Рўзбеҳ ибни Абдуллоҳ Аннукатӣ (ё Накҳатӣ) мебошад, ки дар ситоиши Масъуди Ғазнавӣ (1030-1040) ашъоре сурудааст. Абулфараҷ ибни Масъуди Рунӣ шоири дигари дарбори Иброҳим ибни Масъуди Ғазнавӣ(-1050-1099) аз аҳолии шаҳри Лоҳур буд, ки аз ў низ девон боқӣ мондааст.
Шоири дигари давраи Ғазнавиён, ки дар Ҳинд (Лоҳур) зода шуда ва дар ин ҷо эҷод кардааст, Масъуди Саъди Салмон мебошад. Гузаштагони ў аз Ҳамадони Эрон будаанд. Аз ин шоир низ девони мукаммале боқӣ мондааст ва ин шоир бо ҳабсиёти хеш дар таърихи адабиёти мо шуҳрат дорад. Баъд аз он ки Алоуддини Ғурӣ машҳур ба Ҷаҳонсўз Ғазнаро сўхт ва Лоҳур ба пойтахти Ғазнавиҳо табдил ёфт, намояндаи ин хонадон Хусрав Малик (1160-1186) дар дарбораш шоиронеро мисли Юсуф ибни Насрулкотиб, Шаҳобуддин Муҳаммад ибни Рашид ҷалб карда буд.
Ғуриён дар соли 1186 милодӣ қаламрави ҳукумати Ғазнавиёнро бо императории худ ҳамроҳ намуданд. Шоирони дарбори Ғазнавиён нахуст ба дарбори Муҳаммад ибни Соми Ғурӣ ва баъдан ба дарборҳои ҷойнишинони вай Қутбиддини Ойбек (1206-1210) дар Деҳлӣ ва Носириддин Қубоча (1206-1228) дар Мултон ба хидмат пардохтанд. Дар давраи кўтоҳи фармонравоии ин ҳокимони шаҳрҳои Мултон ва Уча ба марказҳои илму фарҳанги тоҷикӣ-форсӣ мубадал гардиданд. Муҳаммад Авфӣ ва Минхоҷ Сироҷи Ҷузҷонӣ фаъолияти худро дар Ҳинд, ки аз ҳуҷуми Чингиз дар он ҷо паноҳ бурда буданд, аз мударрисии мадрасаи Носириддини Кубоча ҳомии аҳли илму адаб ва шуаро, аз ҷумла, Фазли Мастонӣ, Зиёуддини Сиҷзӣ, Шамси Балхӣ ва худи Муҳаммад Авфии Бухороӣ буд.
Яке аз қадимтарини тазкираҳои форсигўй- “Лубоб-ул-адбоб”-ро Муҳаммад Авфӣ дар соли 1222 таълиф карда, онро ба Айнулмулк Фахриддин Ҳусайни Ашъарӣ-вазири Носириддин Қубоча бахшидааст. Тарҷумаи форсии “Ал-фараҷ баъда-ш-шидда”-асари адабии мафқуди Авфӣ ҳам маҳсули ҳамин ҳимоятҳои Носируддини Қубоча мебошад. Бо хоҳиши ӯ ҳачунин “Ҷомеъ-ул-ҳикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт”-ро навишт. Абдуррофеи Ҳиравӣ ва Абубакри Хусравиро низ Авфӣ аз шоирони дарбори Қубоча донистааст.
Пас аз он ки хонадони Ғуломон ё Мамлукон бо сардории Қутбиддини Ойбек (1206-1210) ҳукумати Ғуриёнро дар Деҳлӣ давом дод, бо барчида шудани ҳукумати Мултон ва Синду Лоҳур дар Деҳлӣ асоси салтанати наве гузошта шуд, ки баъдан ин шаҳр маркази адабу фарҳанги тоҷикӣ-форсӣ гардид ва он то омадани англисҳо, ҳатто солҳо ба баъд то ибтидои асри 20 яке аз марказҳои шеъру адаб ва ривоҷи забони тоҷикӣ буд.
Мо пораеро аз китоби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Забони миллат-ҳастии миллат” иқтибос овардем. Ин китоб саропо факту рақам аз таърихи забони мост. Забоне, ки бо гузашти замонҳо, қатлу куштори аҷнабиён, китобсӯзиҳову фарҳангзудоиҳои бегонагон боз ҳам асолати худро ҳифз кард.
Мутолиаи ин китоб барои ҳар нафаре, ки ифтихороти миллӣ дорад, судманд аст. Шумо аз ин китоб маълумотҳоеро ҳам дарёфт карда метавонед, ки пештар нахондаву нашунида будед.
Шакли электронии китоб ин ҷост: ЭМОМАЛӢ РАҲМОН: ЗАБОНИ МИЛЛАТ-ҲАСТИИ МИЛЛАТ
Таҳияи Ойҷонгул ДАВРОНОВА,
сармутахассиси шуъбаи тарғиб
ва барномаҳои фарҳангӣ.