Озмуни “Хонандаи беҳтарини асарҳои Пешвои миллат”. Зиёуддини Нахшабӣ
Зиёуддини Нахшабӣ бо асарҳои хеш дар таърихи забон ва адаби тоҷикӣ мақоми хосро дорост. Зиёуддин дар Нахшаб ба дунё омада, дар ҷавонӣ ба Ҳиндустон рафтааст. Вай дар Бадоюн сукунат ихтиёр карда, бо нисбаҳои “Бадоюнӣ” ва “Ҳиндӣ-Бадоюнӣ” низ шуҳрат ёфтааст. Зиёуддин дар баробари забони тоҷикӣ боз забонҳои арабӣ, санскрит ва ҳиндиро хуб медонистааст.
Инчунин вай аз фалсафа, ахлоқ, тиб, мусиқӣ, арўз, тасаввуф, фиқҳ, ҳайат ва илмҳои дигари замонаш огоҳ буда, яке аз дўстони наздики Амир Хусраву Амир Ҳасани Деҳлавӣ ба шумор мерафтааст.
Аз Зиёуддин Нахшабӣ осори насрии зерин ба забони тоҷикӣ боқӣ мондааст: “Тўтинома”,”Гулрез”, “Ҷузъиёт ва куллиёт”, “Силк-ул- сулук”, “Шарҳи сураи Забур”, “Лаззат-ун-нисо”, “Насоеҳ ва мавоиз”, “Тўтинома”-и Нахшабӣ,ки аз 52 ҳикоят иборат мебошад, дар асоси як силсила ҳикоятҳо аз забони санскрит таҳия шудааст. Ин ҳикоятҳо пештар ба забони тоҷикӣ тарҷума гардида, бо номи “Ҳикоятҳои тўтӣ” машҳур буданд.Бо вуҷуди нозукбаёнию истеъмоли миқдори зиёди воситаҳои тасвири бадеӣ забони “Тўтинома” чандон мураккабу муғлақ набуда, нисбат ба забони осори насрии ин давра содатар мебошад. Нахшабӣ ҳангоми таълифи “Тўтинома” ба интихоби калимаву ибораҳо ва дигар хусусиятҳои забонии асар диққати махсус дода, аз сарвату имкониятҳои беинтиҳои забони тоҷикӣ моҳирона истифода мебарад.
Аз рўйи тадқиқоти пурарзиши пажўҳишгари тоҷик А.Алимардонов, Нахшабӣ дар вақти аз нав кор кардани ривояти нахустини тоҷикии “Ҳикоятҳои тўтӣ” ба он тағйироту ислоҳоти зеринро дохил кардааст:
а) Вай ҳаҷми умуман асар ва ҳикоятҳои ҷудогонаи онро то андозае ихтисор мекунад. Нахшабӣ аз суханпардозиҳои тўлонию мутакаллифи дар ривояти мазкур ҷойдошта даст кашида, дар “Тўтинома”-аш тарзи баёни миёна ва нисбатан содатарро ба кор мебарад, ки вай ҳам ба таъби аҳли адаб мувофиқ ояд ва ҳам дар айни ҳол аз дараҷаи фаҳмиши оммаи мардум дур набошад.
б) “Ҳикоятҳои тўтӣ”-и якумини тоҷикиро аз ҷиҳати тарзи баён ва хусусиятҳои забонӣ низ дигаргун сохта, дар асараш воситаҳои тасвири бадеӣ, ибороти хубу истиороти марғуб, ташбеҳоти нозуку дилписанд, зарбулмасалу мақолаҳо, саҷъ ва дигар санъатҳои бадеии навро мувофиқи талаботи завқу салиқаи аср ба таври васеъ кор мефармояд.
в)Як қатор ҳикоятҳоеро, ки бо мазмун ва мавзўи умумии “Тўтинома” ночаспон ва беробита буданд, аз сари нав таҳрир карда, онҳоро бо дигар қисматҳои асар ва мавзўи он вобаста ва алоқаманд мегардонад.
г) Дар ривояти нахустини тоҷикии “Ҳикоятҳои тўтӣ” дар оғозу анҷоми ҳикоятҳо як тартиби муайян риоя карда намешуд. Аз ҳамин сабаб, Нахшабӣ ба оғоз ва анҷоми ҳар як достон ва ҳикояти “Тўтинома” диққати махсус дода, онҳоро санъаткорона тасвир менамояд ва ба ин восита тозахаёлию навпардозии худро намоён месозад.
ғ) Ҳикоятҳои қабеҳу безавқ ва ба тарзи хеле беодобона навишташударо ки дар”Ҳикоятҳои тўтӣ”-и муаллифи номаълум ҷой доштанд, аз китоб хориҷ сохта, ба ивази онҳо ба “Тўтинома” ҳикоятҳои дигарро дохил менамояд.
Ба ҳамин тариқ, тамоми матни тарҷума-таҳрири тоҷикии якуми афсонаҳои тўтии санскрит аз тарафи Нахшабӣ аз сари нав таҳрир карда шуда, дигаргун мешавад. Ривояти дигари дар соҳаи истифода бурдани зарбулмасалҳо пешгирифтаи Нахшабӣ он аст, ки ў зарбулмасалҳоро ба таври яклухт ва ё бо каму беш тағйирот наоварода, онҳоро ҳамчун дигар суханҳои ҳикматнок ба тарзи тасвири воқеаҳо ҳамроҳ менамояд ва қолиби рехтаи шаклияшонро дигаргун месозад. Дар ин ҳолат ў диққати худро ба риоя намудани мазмун равона карда,ба хусусияти шаклии маълумгардидаи онҳо эътибор намедиҳад.Чунончи:
Нахшабӣ, ишқ ҳамчу хуршед аст,
Гоҳ зоҳир шавад, гаҳе пинҳон.
Мушк гар дар ҳазор парда бувад,
Бўйи хуш медиҳад ба охир он.
Дар ин қитъа мазмуни зарбулмасали машҳури халқӣ- “Ишқ ва мушк пинҳон намонд”,ки дар “Тўтинома” қабл аз ин қитъа сабт гардидааст, таҷассум ёфтааст.
Дар “Тўтинома” чунин ҳолат низ ба назар мерасад, ки нависанда барои таъсирбахш гардонидани сухан, пуробурангии тасвир ва инчунин барои тасдиқ намудани дурустии ин ва ё он фикри дар ҳолатҳои ҷудогона ва ҳикоятҳо инъикос гардида ду ва ё аз он зиёдтар зарбулмасалу мақолҳои халқӣ ва илова бар он қитъаҳои ба онҳо ҳаммазмунро меоварад. Аз ҷумла, дар достони шаби 29-ум нависанда барои тасдиқ намудани чунин фикри дар ҳикояти ин шаб инъикосёфта, ки шер посбонии макони худро ба таври нодуруст ба маймун вогузор кардааст, ду зарбулмасалро якҷоя ва инчунин қитъаеро низ меоварад: Шер надонист, ки “Бум маҳалли ҳумой натавонад парид ва рўбоҳ ҷои шер натвонад дошт.
Қитъа:
Нахшабӣ, фарқ дон зи теғу зи тир,
Нохуни зоҳират харошад бас.
Кӣ тавонад ниёбатат кардан?
Бешаи шер шер бошаду бас”.
Забони “Тўтинома”нишон медиҳад, ки Нахшабӣ бо вуҷуди донандаи хеле хуби забони тоҷикӣ буданаш ҳангоми таълифи асар аз таъсири забони арабӣ дар канор намонда, аз калимаву ибораҳои арабӣ ба таври васеъ истифода бурдааст. Рўй додани ин ҳолат ба фикри мо, тасодуфӣ нест. Аввал ин ки Нахшабӣ як миқдор калимаву ибораҳои арабиро аз сабаби зарурат ва эҳтиёҷот кор мефармояд, зеро “тўтинома” бо насри саҷъ навишта шуда ,нависандаро водор менамуд,ки барои риоя кардани хусусиятҳои он калимаву ибораҳои ҳамоҳанг ва аз ҷиҳати шакл ё мазмун ба ҳамдигаро биоварад. Илова бар ин, Нахшабӣ барои таъсирноку дикқатҷалбкунанда тасвир кардани воқеаҳо калимаҳоро бештар бо муродифоти онҳо якҷо кор мефармояд. Аз ин сабаб, ў калимаву ибораҳои арабиеро, ки кайҳо боз дар миёни аҳли адаб маъмул гардида, дар асрҳои онҳо кор фармуда шуда буданд, истифода мебарад. Дигар, дар ин давра нуфузи забони арабию адабиёти араб хеле пурзўр гардида, истифода бурдани иборату калимоти арабӣ дар насри тоҷикӣ ҳадду монеае надошт. Бинобар ин Нахшабӣ ҳамчун фарзанди замони худ аз таъсири сабки нигориши аср тамоми дар канор истода натавониста, дар “Тўтинома”-аш як қатор калимаву ибораҳои арабии камистеъмолро кор фармудааст, ки онҳо на аз рўи зарурату эҳтиёҷоти услубии асар, балки маҳз аз ҷиҳати дар замона расм будан оварда шудаанд.
“Тўтинома” ба меъёри забони адабии тоҷикии асри XVI-и Ҳинд мутобиқат карда, ҳаматарафа омўхтан ва тадқиқ кардани он, бешубҳа барои фаҳмидани хусусиятҳои забони тоҷикии он давра аҳаммияти калон дорад.
Ин фақат як порчае буд аз мақолаи “Зиёуддини Нахшабӣ”, ки аз китоби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Забони миллат-ҳастии миллат” иқтибос овардем.
Ин китоб саропо факту рақам аз таърихи забони мост. Забоне, ки бо гузашти замонҳо, қатлу куштори аҷнабиён, китобсӯзиҳову фарҳангзудоиҳои бегонагон боз ҳам асолати худро ҳифз кард.
Мутолиаи ин китоб барои ҳар нафаре, ки ифтихороти миллӣ дорад, судманд аст. Шумо аз ин китоб маълумотҳоеро ҳам дарёфт карда метавонед, ки пештар нахондаву нашунида будед.
Шакли электронии китоб ин ҷост: ЭМОМАЛӢ РАҲМОН: ЗАБОНИ МИЛЛАТ-ҲАСТИИ МИЛЛАТ
Таҳияи Ойҷонгул ДАВРОНОВА,
сармутахассиси шуъбаи тарғиб
ва барномаҳои фарҳангӣ.