Равшангари маърифати мардум
Ҳеҷ ганҷе нест аз фарҳанг беҳ,
То тавонӣ, рўй бар ин ганҷ неҳ.
Рўдакӣ
Миллати сарбаланди тоҷик ба китобдорию китобхонӣ аз қадимулайём арҷ мегузошт ва қаламу дафтару девонро ҳамчун гавҳараки чашм эҳтиёт менамуд, барояш китоб бонги бедорию ҳушёрӣ буд. Тоҷикон онро беҳтарин ҳамнишину ҳамроз, сарчашмаи ақлу хирад, омўзгори беминнат мешуморанд, «аниси кунҷи танҳоӣ» ва «фурўғи субҳи доноӣ» медонистанд. Аз фарҳангистони даврони Сосониён – «Гунди Шопур» ёд овардан кифоят аст, ки китобхонаи бузургаш аз 250 ҳуҷра ибрат буд, ҳазорҳо китоб ба паҳлавию юнонию санскрит ва ғайра он ҷо ҳифз мешуданд.
Хоса замони Сомониёни волотабор аксари шаҳрҳои қаламравашон китобхонаҳо доштанд, дар Бухоро бузургтарин ва ғанитарин китобхонаи давр – «Сивон-ул-ҳикмат» («Савонулҳикма») бунёд ёфт, ки замина ба илми китобдорию китобшиносии миллиамон гузошт. Маҳз ҳамин аҳди дурахшони Сомониён буд, ки забони ноби тоҷикӣ – форсӣ шакл гирифт, чеҳраҳо ва ситораҳои дурахшони илму адаб қад баланд карданд, фарҳанги воло боиси ҳастӣ ва пойдории минбаъдаи миллат, таъриху забони он гардид.
Аммо таърих гувоҳ аст, ки китобу китобхонаҳо мушобеҳи қисмати миллати тоҷик борҳо дар шуълаи оташи аҷнабиёни яғмогар сўхтаю хокистар шудаанд. Зиёни маънавии аз тўфони кашмакашиҳои хунин давоми асрҳо ба миллатамон расидаро мушкил аст дар тарозуе баркашиду аз рўи ягон меъёр арзёбӣ кард. Бовуҷуди ин тоҷики сарбаланд бо густурдагӣ ва нерўмандии тамом асло ба маҳтоб қаноат намекард ва ҳамеша аз тиразамон офтоб меҷуст, алорағми ҳама азобу азодориҳо наҳаросида ба ҷароҳатҳои маънавиаш менигарист, дилмурда, ғамгин, парешонҳолу афсурда намегашт, намегузошт, ки заминаи маънавии ҳамбастагӣ ва ҳамназарии миллат суст гардад. Намояндагони барҷастаи қавмамон аз шикастҳои таърихӣ пайваста меандешиданду бо нолиш дарди миллати уқёнусфарҳанги самандарқисматро ифшо мекарданд. Ин аст, ки тоҷикон таги по нашуданд, дар ҳошияи таърих намонданд.
Ниҳоят ҳама китобҳои сўхтаю китобхонаҳои хокистаргашта ва боқӣ ёдгориҳои барбодрафтаи хаттии халқи тоҷик оғози соли 1933 аз нав дар симои Китобхонаи миллии Тоҷикистон (то соли 1955 Китобхонаи давлатии оммавии РСС Тоҷикистон ба номи А. Фирдавсӣ, то соли 1993 Китобхонаи давлатии республикавии ба номи А. Фирдавсӣ, аз соли 2011 Муассисаи давлатии Китобхонаи миллии Тоҷикистон) эҳё гардид. Маҳз ҳамин Китобхона дар саргаҳи китобшиносию китобшинохтии миллии тоҷик қарор гирифт. Нахустин феҳристҳо (каталог), баргаҳо (картотека), нишондиҳандаҳои адабиёт, китобномаҳо, маълумотномаҳо, дастурҳои илмию методӣ ва ғайра ба хидмат овард. Бар изофа китобу дигар мероси хаттии халқу миллатҳои гуногуни дунёро дар хазинаи беназираш ҷой дод ва он ҳамаро ба ихтиёри хонанда вогузошт, ба ин тартиб дар ташаккули маънавиёти ҷомеъа нақши муҳим бозид. Ҳамзамон дар фаъолияти Китобхонаи миллӣ таҳияю татбиқи барномаҳои давлатии рушди китобдорӣ дар ҳама давр мавқеъи хос дошт, мақомоти ҳокимият дар баррасӣ ва ҳалли кулли муаммои умури китобдорӣ ба Китобхонаи миллӣ такя мезаду мезанад.
Ҷои баҳс нест, ки назарияи китобдорию китобшиносии тоҷик қабл аз ҳама зери таъсири библиографияи рус қадам ба қадам рушд кардааст ва он ҳарчанд ба андозае мутахассисони маҳалиро аз муносиботи эҷодӣ дур месохт, вале китобдорони миллӣ аз таҷрибаи беназири ҳамтоёни русашон тавонистанд ба хубӣ фоида бурда, пояи низоми тоҷикии китобшиносиро мустаҳкам намоянд. Яъне оҳиста-оҳиста мафҳуми истилоҳҳои библиографии тоҷикӣ ба вуҷуд омад, даҳҳо китобу маҷмўа, дастуру маълумотнома, ҳазорҳо мақола ба тоҷикӣ нашр шуданд. Китобхонаи миллии Тоҷикистон ба ҳайси маркази методӣ ва танзими илми китобшиносӣ ба китобхонаҳои вилоятӣ, силсилаи китобхонаҳои мутамаркази шаҳру навоҳии ҷумҳурӣ ҳамеша мадад мерасонад. Баробари мусоидат ба такмили ихтисоси кормандон дар масоили шеваҳои нави тарғиби китоб, ҷалби хонандагони нав ба хониш, ба эътибор гирифтани талаботи хонандагон ва ғайра маслиҳату машварат медоданд.
Ширкат дар мубодилаи байналмилалии китоб имкон дод, ки дар Китобхона хазинаи бузурги адабиёт ба забонҳои хориҷӣ, махсусан англисию немисӣ, фаронсавию испанӣ гирд оварда шавад ва теъдоди роғибони адабиёту матбуоти хориҷӣ ҳамеша дар афзоиш аст. Ҳамзамон Шуъбаи адабиёти хориҷии Китобхонаи миллӣ китобҳои дар Тоҷикистон нашргардидаро ба давлатҳои хориҷӣ фиристода, дар ташвиқу тарғиби адабиёту илми миллиамон ҳиссаи босазо мегузорад. Саҳми он дар таҳия ва нигаҳдошти маҷмўаи фарогир аз интишороти хориҷӣ, хоса осори марбут ба Тоҷикистон, нашри библиографияи миллии гузаштанигар (ретроспективӣ), иштирок дар барномарезӣ ва низоми миллии иттилоотрасонӣ, ҳамоҳангсозии асосии амонати байни китобхонаҳои ҷумҳурӣ, баррасию роҳандозии равишҳои навини китобдорию иттилоотрасонӣ, ташкили семинару конфаронсҳои мавзўӣ ва ғайра ҳамеша чашмгир будааст. Чунин аст, ки ин маркази маонӣ нишонаи асосии фаҳангии ҷомеа, зуҳуроти дороии маънавии миллӣ ва худогоҳии иҷтимоии мардумамон гардид.
Баъди соҳибистиқлолии Тоҷикистон ҳукумати ҷумҳурӣ рушди анъанаи китобдорию китобшиносиро яке аз самтҳои асосии сиёсати фарҳангии хеш қарор дода, бовуҷуди мушкилоти иқтисодию иҷтимоии солҳои аввал шароити лозимро барои низоми ҷадиди соҳа фароҳам овард. Ҳукумати Тоҷикистон соли 2005 «Барномаи рушди Китобхонаи миллии Тоҷикистон ба номи Фирдавсӣ барои солҳои 2006-2015»-ро қабул намуд, ки тадриҷан амалӣ шуд. Инак, 28 феврали соли 2015 бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Барномаи рушди Китобхонаи миллии Тоҷикистон барои солҳои 2015-2020», «Барномаи рушди Китобхонаи миллии Тоҷикистон барои солҳои 2022-2027» тасдиқ гардид. Кормандони КМТ барои амалӣ гардидани он камари ҳиммат бастанд.
Нақш ва мақоми китоб баробари пешрафти босуръати ҷаҳони имрўза ҳамчун сарчашмаи таҳаввулоти маънавию фарҳангӣ ҳамвора боло меравад. Китобхонаи миллии Тоҷикистон кори сиёсатгузории китобхонаҳои кишварро дар сатҳи миллӣ зери назорат ва ҳимоят гирифт, барои ин манзур иқдомот ҷиҳати баровардани ниёзҳои рўзафзуни хонандагон, беҳбуди хадамоти библиографӣ, баррасии равишҳои ҷадиди китобдорӣ, тадвин ва такмили феҳристнависӣ, боло бурдани стандартҳои китобхонавӣ, шеваҳои нави гирдоварӣ ва ҳифзи манобеъ, беҳбуди мубодилоти мадорик бо китобхонаҳо ва созмонҳои хориҷи кишвар ва ғайра анҷом медиҳад. Аммо беҳтарин туҳфа ба китобдорон ва китобдўстони ҷумҳурӣ бешак, бунёди бинои нави Китобхонаи миллии Тоҷикистон гардид, ки 20 марти соли 2012 бо иштирок ва суханронии Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ифтитоҳ ёфт. Ин бинои зебою замонавии нуҳошёна зоҳиран шакли китоби кушода дорад, ба меъёрҳои байналмилалӣ муносибу ҷавобгўст ва фарогирии хадамоти китобдорӣ, иттилоотӣ, ғунҷоиши захираи китоб, фаъолияти фарҳангӣ дар Осиёи Марказӣ беназир аст. Дар толорҳои хонишу иттилоотрасонӣ ҷиҳати дарёфти маълумот шароити хос вуҷуд дошта, дар толорҳои электронӣ хонандагон ройгон аз шабакаи интернетӣ истифода мебаранд, ин толорҳо бо як қатор китобхонаҳои электронии кишварҳои пешрафта иртибот доранд, муштарӣ бо ворид шудан ба сомонаи интернетии Китобхона аз хазинаи китобхонаҳои бо мо шартнома дошта баҳра бардошта метавонад. Сатҳи баланди хизматрасонӣ ва роҳандозии технологияи муосир дар Китобхона боиси афзоиши теъдоди хонандагон гардид, сафи муштариёни хориҷии мо низ меафзояд. Ҳоло Китобхонаи миллии Тоҷикистон бо беш аз 60 муассисаю созмони хориҷӣ ва байналмилалии мустақар дар ҷумҳурӣ, инчунин китобхонаҳои калонтарини зиёда аз бист давлати дунё робитаю ҳамкорӣ дорад. Мо дар садади густариши равобит бобати табодули китоб дар сатҳи байналмилалӣ ҳастем ва ният дорем бо дигар кишварҳо ёддошти тафоҳум бандем, ки ба ҳама ҷонибҳо манфиат бахшанд.
Китобу китобхона хираду заковати наслҳо ва халқҳоро зинда нигоҳ медоранд, роҳи инсонҳоро бо нури донишу маърифат равшан месозанд, ганҷинаҳои тамаддуни башариро ҳифз менамоянд. Китобхонаи миллии Тоҷикистон тўли мавҷудияташ рисолати бузурги ҷамъиятӣ ва маърифатию иттилоотиро ба таври шоиста анҷом бахшид, ҳамчун маркази беназири илму фарҳанг мартаба ёфт. Имрўз Китобхонаи миллии Тоҷикстон на танҳо рамзи ифтихор, балки санади рахшони такомули пояҳои маънавии истиқлолияти миллии мо маҳсуб меёбад. Ҳамаи дастовардҳои ин ганҷинаи фарҳанг дар баҳои ҷонфарсоиҳои даҳҳо ва садҳо нафар кормандонаш ба вуҷуд омада, аз файзи садоқат ба касб, меҳнатдўстию меҳанпарастӣ манша гирифтааст.
Ҷамил Валиев,
корманди Китобхонаи миллии Тоҷикистон.