Саҳми  донишмандон ва кормандони илм дар пирӯзӣ бар фашизм

Дар солҳои ҷанг дар Тоҷикистон 26 муассисаҳои илмӣ, аз он ҷумла шаш паҷўҳишгоҳ амал мекард, ки дар онҳо соли 1940 353 коркунони соҳаи илм фаъолият мебурданд. Вазъияти ҷанг талаб мекард, ки дар Тоҷикистон муассисаҳои илмии нав ташкил карда шаванд.

Маркази илм дар солҳои ҷанг филиали Академияи улуми СССР дар Тоҷикистон ТФАН СССР буд. Дар он солҳо ба ҳайати филиали  улум иниститутҳои геология, ботаника, зоология ва якчанд шўъбаҳои дигар дохил мешуданд. Дар соли 1940 дар филиали Тоҷикистон АИ 6 доктори илм ва 22 номзад кори илмӣ-тадқиқотӣ мебурданд. Дар байни онҳо аз миллати маҳаллӣ ҳафт нафар олимон буданду халос.

Дар солҳои ҷанг дар Тоҷикистон 26 муассисаҳои илмӣ, аз он ҷумла шаш паҷўҳишгоҳ амал мекард, ки дар онҳо соли 1940 353 коркунони соҳаи илм фаъолият мебурданд. Вазъияти ҷанг талаб мекард, ки дар Тоҷикистон муассисаҳои илмии нав ташкил карда шаванд. Чунончи, соли 1944 Паҷўҳишгоҳи чорводории Тоҷикистон ташкил карда шуда, вазифаи он аз бурдани кор илмӣ оид ба баланд бардоштани дараҷаи парвариши чорводорӣ ва манбаи хошок дар Тоҷикистон иборат буд.

Сентябри соли 1941 Ҳукумати Тоҷикистон оид ба аз нав ташкил кардани кори бахши Академияи  улуми СССР дар Тоҷикистон қарор қабул карда, филиалро вазифадор намуд, ки дар солҳои ҷанг мавзуъҳои кори илмии олимон ба манфиати талаботи замон, хусусияти мудофиавӣ дошта нигаронида шавад.

Дар давраи ҷанг институтҳои педагогии шаҳри Душанбе ва Ленинобод, Институти хоҷагии қишлоқи Душанбе барномаҳои кори худро аз нав дида баромада, онҳоро ба талаботи замони ҷанг  мутобиқ карданд.

Аз рўзи аввали саршавии ҷанг коркунони иниститути геологии Тоҷикистон ба кофтукови металлҳои ранга-волфрам, молибден, қўрқошим, симоб машғул буданд, зеро ин ҳама филизҳо барои фронт хеле зарур буданд. Дар натиҷа геологҳои Тоҷикистон ҷойҳои нави манбаъҳои металлҳои рангаро муайян карданд.

Дар солҳои ҷанг зиёд ба кардани истеҳсоли ангишт эътибор дода мешавад. Барои ҳамин имкониятҳои маҳаллии Тоҷикистонро истифода бурда, коркарди  шахтаҳои кони Зиддии Тоҷикистон оғоз гардид. Дар Шўроб шахтаҳои нав ба кор дароварда шуданд. Дар натиҷа соли 1945 истеҳсоли  ангишт ба 243, 6 ҳазор тонна расонида шуд, ки ин нисбат ба соли 1940, 15 маротиба зиёд буд.

Дар давраи ҷанг олимони соҳаи ботаника ҳиссаи калон гузоштанд. Дар натиҷаи омўхтани набототи Тоҷикистон бисёр рустаниҳои шифобахш муайян карда шуданд. Дар он солҳо як гурўҳ олимони боғи ботаникии шаҳри Душанбе бо роҳбарии олим Т.И.Рябов исбот карданд, ки дар шароити Тоҷикистон рустаниҳои сершумори  шифобахшро рўёнидан мумкин аст. Умуман, дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ 23 намуди рустаниҳои шифобахш муайян карда шуданд.

Олимони Тоҷикистон ба масъалаи боғдорӣ, токпарварӣ, обчакорӣ эътибор дода, усулҳои нави баланд бардоштани ҳосилнокии боғҳо, тарзҳои нави токпарварӣ, обчакориро пайдо карданд. Он солҳо дар ноҳияи Регар, Пахтаобод парвариши рустаниҳои эфироносҳо яъне, рустаниҳои эфирдор аз худ карда шуданд. Соли 1944 дар водии Вахш аввалин ҳосили лимўи маҳалӣ рўёнида  шуд.

Кормандони боғи ботаникии Помир дар солҳои ҷанг ниҳолхонаҳои махсус ташкил карда, ба колхозу совхозҳои Помир 30 ҳазор ниҳоли мевадиҳанда супорида буданд. Ботаникҳои Помир дар ҷойҳои баланди кўҳҳо кишт карданро омўхтанд, ки ин аҳамияти калони умумихалқӣ дошт.

Солҳои ҷанг корҳои илмӣ – тадқиқотӣ дар соҳаҳои зоология ва паразиталогия низ бурда мешуданд. Дар Тоҷикистон он вақт 14 доктор ва 9 номзади илм дар институти зоология-паразитологияи Академияи улуми СССР кори илмӣ мебурданд. Онҳо ҳанўз соли 1942 аз Ленинград дар натиҷаи эвакуатсия ба Тоҷикистон омада  буданд. Онҳо ҳайвоноти Тоҷикистон ва умуман Осиёи Миёнаро омўхта, роҳҳои муфиди мубориза зидди ҳашарот ва усули табобати касалиҳои ҳайвонотро пешниҳод мекарданд.

Коркунони соҳаи тиб оиди табобати сарбозони аз фронт баргашта, шикасту  баст,  камхунӣ ва дигар ҷароҳатҳо кори илмӣ мебурданд.

Олимони хокшинос доир ба баланд бардоштани ҳосилнокии замин кори  илмӣ бурда, комплекси  агротехникӣ ва меллиартивиро пешниҳод  карда буданд.

Ҷамъиятшиносҳои институти таърих, археология ва этнография  тадқиқоти илмии худро ба тарбияи ватанпарварӣ, нишон додани қаҳрамонҳои гузаштагони тоҷик бахшида буданд. Чунончи, соли 1944 Б.Ғафуров ва Н.Прохоров китоби «Таджикский народ в борьбе за  свабоду и независимость своей Родины»-ро навишта, ҷавононро дар рўҳи ватанпарварӣ  тарбия  менамуданд.

Манбаъ: Ш.Аҳмадов: “Саҳми Тоҷикистон дар фронт ва аибгоҳ” (1941-1945). Хуҷанд, соли 2010.

Ин китобро хоҳишмандон метавонанд дар Китобхонаи миллӣ мутолиа кунанд.

Таҳияи Ойҷонгул Давронова,
сармутахассиси шуъбаи
тарғиб ва барномаҳои фарҳангӣ.