Сарсухани Абдурауф Муродӣ ба “Осори мунтахаб”-и Гурез Сафар.  “ШУЪЛАИ ФУРӮЗОНИ ДИЛ”

Дар радифи сарватҳои маънавии халқи адабпарвару сухангустари тоҷик шеър ҷойгоҳе баланду дилписанд дорад. Дилбастагии устувору ногусастании тоҷикон ба шеър, ба каломи мавзун дар ҳама ҳолату ҳама ҳангом хуб эҳсос мешавад ва аз ин ҷост, ки бузургон таъкид карда: аз азал коми тоҷиконро бо сухан бардоштаанд. Гузашта аз ин, дар тавсифу ситоиши бисёр қаламкашони номвари тоҷик ин нукта ба таври вежа садо медиҳад: «Ӯ аз хонадоне бархоста, ки ҳафт пушташ саҷдаю гаравиш ба шеъру шоирӣ дошта». Аз ҳамин гуна хонадони асили тоҷикӣ пой ба арсаи ҳастӣ бинҳодаву тадриҷан ворид ба паҳнои адабиёти бадеӣ гардидааст устод Гурез Сафар. Ҳамбастагии ҳамешагии маънавияшро бо дудмони шарафманд ва падари сарбаландаш (Шоири халқии Тоҷикистон, устод Ашӯр Сафар) ӯ дар нигоштаҳои гуногунаш борҳо ба рамзи масъулият ва бо ифтихор таъкид кардааст, аз ҷумла, дар ин рубоӣ:

Рӯи падарам намеравад аз ёдам,

Шеъри падарам бувад беҳин устодам.

Ҳар гоҳ ки дил додрасе мехоҳад,

Панди падарам ҳамерасад бар додам.

Беш аз сӣ сол аст, ки Гурез Сафар дар ҷодаи адабиёти тоҷик устуворона гом мезанад, назму наср эҷод мекунад, марҳила ба марҳила пеш меравад, ба комёбиҳо мушарраф мегардад ва нуфузу обрӯяш ҳамчун эҷодкори хушсалиқаю иродатманд меафзояд. Ба гувоҳии нигоштаҳояш, ӯ шоирест, ки танҳо ва танҳо гӯш ба амри дил медиҳад, бо амри дил қалам ба даст мегирад; «ман ба фармони дилам, кай дил ба фармони ман аст!» ва табиист, ки ҳар сухани бурунҷаста аз қаъри дил роҳ ба дилҳои дигар меёбад, маҳбубу мақбули дилҳо мешавад. Шоир ҳам бар ҳамин назар аст:

Шеър вақте ҷой дар дилҳо шавад,

Равшанибахши раҳи фардо шавад.

Ӯ маҳз шеърро волотарин дороии худ, маънибахши ҳастиаш медонад, ба василаи шеър арзи дил мекунад, дарди дил мегӯяд, тору пудаш пайванд бо шеър аст:

Ҳамдами волои ман шеър аст,

Минбару овои ман шеър аст.

Чунин ҳамбастагии қавию табиӣ бо шеър шоирро вомедорад, ки сухан пухтаву санҷида бигӯяд, нигоштаҳояш орӣ аз сактаву ноҷӯриҳо ва аз ибороту ифодаҳои носуфта бошанд. Аз ин лиҳоз Гурез Сафар шоири комёр аст; дар ашъораш «ҳарфи насанҷида набошад», ӯ ҳамеша ба асолату хушлаҳнии забони модарӣ, забоне, ки «зеб аз бунафша дораду аз нозбӯй бӯй», таваҷҷуҳ дорад, мекӯшад, ки ҳар ҳарфу ҳиҷояш самимию равону дилрас бошад. Ин дар арсаи баарзу тӯл, бавусъату пурҳашамати адабиёти тоҷик, адабиёте, ки бо сухангустарони тавонманду сеҳрофаринаш тасхири ҷаҳон кардааст, адабиёте, ки суханро ба арши аъло расондаю сиккаи безаволӣ задааст, саҳл коре нест, сахту сангин ва хорошикан аст…

Агар ба дидаи таҳқиқ бингарем, дармеёбем, ки дар ашъори Гурез Сафар ба ифодаҳои муғлақу печида, аҷнабию каммаъмул ва бенуру сунъӣ ҳаргиз роҳ дода нашудааст. Равону самимӣ ва бетакаллуф ҳарф ба забон меорад ӯ. Нигоштаҳояш гоҳ ба назар бисёр сода менамоянд, вале чун амиқ, ба дидаи моҳиятбин менигарӣ, дар сатҳи баланданд ва бори маънӣ мекашанд, сухани тозаю руҳпарвару бонамаканд, аз лутфи малеҳ, бозии вожаҳо, корбасти бамавқеи саноеи ҳунарӣ, ҷамъбасти аҷибу нишотбахш ва гоҳе ғайричашмдошт бархурдоранд. Равшан ба мушоҳида мерасад, ки шоир забони модарию вежагиҳою имконоти онро, луғату санъати суханро хуб медонад, пурмутолиа аст ва мақому мароми ҳар вожаро дурусту саҳеҳ муайян карда метавонад. Гоҳе бо он ҳама содагӣ шеъри ӯро наметавон ба як мутолиа фаҳм кард, бояд батакрор хонд ва ба марзи дарки ҳадафу мақсади шоир бирасид, чун дар абёти зер:

Девонаро ба гӯш садо мавҷ мезанад,

Дар косаи фақир ҳаво мавҷ мезанад…

Осуда аз ҳунар бишаву молҷӯ машав,

Дар кӯи молдор бало мавҷ мезанад…

Аз комилӣ аҷаб, ки басо дур мондаем,

Ҳар сӯ кунӣ нигоҳ, хато мавҷ мезанад.

Эҷодиёти Гурез Сафар аз нигоҳи мавзуъ низ басо фарогиру муҳтавоманд аст. Ин аз истеъдоду ҳунари баланди ӯ, вусъати нигоҳу назари моҳиятҷӯи ӯ, бардоштҳои амиқаш аз воқеият ва фаҳму дониши хосаи ӯ дарак медиҳад. Бо ин ҳама, дар ашъори шоир мавзуи Ватан ва ватандӯстӣ мақоми меҳварӣ дарёфта. Маълум, ки мавзуи мазкур дар адабиёти ҷаҳон, ба вежа, дар адабиёти тоҷик садсолаҳост, ки мавқеи аввал ва ҷанбаи ифтихорӣ дорад ва кулли эҷодкорон кӯшидаанд, то дар ин мавзуъ асаре шоиста биофаранд, сухани тозаю муассир ва дилпазир бигӯянд. Осори саромадони адабиёти классикии тоҷик саршор аз ғояҳои ватандӯстист, то ба ҳадде ки қазоват мешавад: «Ҳама сар ба сар тан ба куштан диҳем, Аз он беҳ, ки кишвар ба душман диҳем». Ватан сари боло, дили пур, шаъну шарафи инсон аст, бо манзалати модар ҳамсангӣ дорад ва ба таъкиди Афлотун, «алоқае дар дунё шадидтар аз меҳр ба Ватан нест». Шоири шаҳири рус Евгений Евтушенко гуфта, ки «ҳар эҷодкоре, чун қалам ба даст мегирад, бояд нахуст аз Ватани маҳбуби хеш ёд оварад». Яқинан, аз тамоми тавсифҳое, ки ба шоирон нисбат медиҳанд, ифтихоритаринаш тавсифи «шоири ватансаро»-ст. Ва устод Лоиқ ҳам бар он аст, ки «Шоирӣ аслан ватандорӣ бувад»-у «Шеър аз меҳри Ватан сар мезанад». Ин мавзуи хуҷаставу фархунда дар эҷодиёти Гурез Сафар низ авлавият дорад, вожаи «Ватан» дар бисёр нигоштаҳои ӯ медурахшад, ситоиши Ватан хонандаи шеъри шоирро мафтун ва иртиботашро бо Ватан нерумандтару ногусастанӣ мекунад. Ба назар мерасад, ки шоир чун Ватан мегӯяд, суханаш бештар самимию дилпазир мешавад, гармии дили шоирро хуб эҳсос мекунад хонанда. Нахустшеъри аксар китобҳои Гурез Сафар дар мавзуи Ватану ватандорӣ, муҳаббат ба Ватан, ҳар хору хас ва ҷузъу кулли он гуфта шудааст. Шеъри «Ман Ватандорам»-и шоир бархурдор аз мазмуни баланд аст ва даромехта бо ифтихору самимият. Он хеле мутантан садо медиҳад ва ормону мароми волои қаҳрамони лирикиро ба таври возеҳу таъсирбахш ифода мекунад:

Ман Ватандорам, Ватан дорам,

Минбари розу сухан дорам.

Бо забони хеш аз минбар

Гуфтугӯ дар анҷуман дорам.

Масъулият дар назди Ватан ва поси садоқат ба он дар чаҳорпораи баъдии шеър бо ташбеҳи мувофиқ ва ба гунаи савганд садо медиҳад:

Боз ҳам озод то бошӣ,

Боз ҳам обод то бошӣ,

Ҳар шабе то рӯз бо ёдат

Ҳамчу шамъе сӯхтан дорам.

Шоири ватандӯсту ватанпарвар аз рушду комёбии Ватан, аз ободонии рӯзафзуни он, аз ваҳдату дӯстии аҳли диёр, аз болоравии нуфузу эътибори мамлакат сарфарозу шукуфтахотир ва ифтихорманд аст, таҳрикбахши илҳоми ӯст ин ҳама бахту барори Ватани азиз. Мавзуи Ватан дар осори Гурез Сафар бо арзишҳои миллӣ, анъанаҳои неки ниёгон, дӯстию рафоқат, рушди миллат, шукӯҳи истиқлол ва тантанаи ваҳдат… иртиботманд аст. Аз ин рӯ, чун аз Наврӯзу Меҳргон, аз Рӯдакию Фирдавсӣ, аз қаҳрамонони миллат, аз сулҳу саодат, аз бунёдкориҳою пирӯзиҳо, аз Роғуну шоҳроҳҳо… сухан мегӯяд, дар ҳар мисраю байташ меҳри самимӣ чун хуршед дар само медурахшад. Бубинед, шоир аз қудуми мубораки баҳори ҷонпарвар бештар аз он сурур дорад, ки ин фархундафасл ба Ватан зебу зинати нав, ҳусни тоза эҳдо мекунад:

Эй баҳор, имсол ту бо ранги дигар омадӣ,

Тоҷи нусрат, тоҷи ору нанг бар сар омадӣ.

Аз ҷамолат нур мерезад ба ҳар кунҷи Ватан,

Нурполо ҳамчу шеду моҳу ахтар омадӣ.

Шеъри «Ишқи Ватан» эътиқодномаи самимии фарзанди содиқ ба диёри арҷманд аст ва гӯё ҳангоми навиштани он шоир хомаи андуда ба меҳр дар даст дошта:

Ватанам, эй Ватанам, ҷон Ватанам,

Ба ту пайванд бувад ҷону танам.

Ин қадар хурраму зебо шудаӣ,

Аз тамошои ту чашмам наканам…

Ҳар қадар васфи ту созам ба сухан,

Нашавад васфи хушат дилбазанам…

Гарчи то рӯз ба ёдат сӯзам,

Лаззате бахшадам ин сӯхтанам.

Ишқи поки ту агар аз дили ман

Лаҳзае канда шавад, ман на манам.

Абёти зер чун маромномаю савганди садоқати шоир ба Ватан ва пайванди азалии ӯ бо зодбум садо медиҳанд ва ончунон меҳрбору қотеонаанд, ки зуд ба марзи бовари хонанда роҳ меёбанду варо ҳаммароми шоир мекунанд:

То ҳаст зи ҷон рамақ, Ватан мегӯям,

Андар сари ҳар варақ Ватан мегӯям.

                                   * * *

Фориғ ар як дам зи халқу Меҳанам,

Заҳр бодо шири модар бар танам!

Бо мутолиаи ашъори ватандӯстонаи шоир ҳар фарди аз адабиёт, аз дунёи шеър огоҳ ба хулосае хоҳад расид, ки Гурез Сафар низ дар қатори шоирони ватансаро ҷойгоҳе шоиста дарёфтааст ва бо меҳри саршор ситоиши Ватан мекунад, яъне ҳамон тавсифи ифтихории «шоири ватансаро»-ро метавон нисбат ба ӯ низ раво донист.

Як силсила ашъорашро шоир ба чанде аз ашхоси маъруфу машҳур, накӯном ва ободкору мардумпараст бахшидааст.

Дар ин гуна шеърҳо шоир бо ишора ба корномаи манфиатбору ҳикматрези афроди шоистаи ҷомеа ситоиши аъмоли неку сиришти пок ва мададгорию мардумнавозӣ мекунад ва номи нек доштанро мояи ифтихори ҳамагон медонад.

Аз лиҳози жанрҳои адабӣ низ эҷодиёти Гурез Сафар рангину фарогир аст. Ӯ маҳорати комил дораду диди амиқ ва назари фарох ва аз ин рӯ, ба ҳар жанре, ки рӯй меоварад, комёбӣ насибаш мегардад; дар ҳар жанре шавқу салиқа ва сабку услуби эҷодии хешро ҳифз мекунад. Дар силки нигоштаҳои шоир ҳам шеъри мураббаъро мебинему ҳам қитъаро ва ҳам ғазалу рубоию дубайтиро. Аз ин миён ӯ таваҷҷуҳи бештаре ба ғазал, ба ин жанри дерину ширину рангини адабиёти тоҷик зоҳир кардаву ғазалҳои дилнишину хотирмон офаридааст. Аз ин лиҳоз номи Гурез Сафарро дар шумори он шоирони тоҷик метавон ба забон овард, ки ба ғазал умри дубора бахшидаву созгор ба ҳар замон будану ҳаргиз муҳри куҳна гаштан напазируфтани онро собиту ҷонибдорӣ кардаанд. Чун матлаъ дар ғазал нақши муҳим дораду ба гунаи дари зебову мунаққаше барои вуруд ба хона аст ва таваҷҷуҳ ба ҳар ғазал аз он маншаъ мегирад, ин ҷо ба ҳукми таъкиди маҳорати шоир дар ғазалсароӣ чанд матлаеро аз ғазалиёти ӯ иқтибос меоварем.

Шоми дарози дарди мо ҳеҷ саҳар намешавад,

Оҳ, ки мемурам зи ғам, ёр хабар намешавад.

                                   * * *

То ду чашми хешро бар сӯи ҷонон дӯхтем,

Аз шарори чеҳраву барқи нигоҳаш сӯхтем.

                                   * * *

Гуфтам зи паяш дидаи мастам наравад, рафт,

Гуфтам зи ғамаш қалб зи дастам наравад, рафт.

                                   * * *

Нозе ба нози ёр баробар намешавад,

Бар ҳусни ӯ баҳор баробар намешавад.

Ғазалҳои Гурез Сафар ошиқонаю орифонаанд, равону зеҳннишину дилрабоянд, оҳанги малеҳ доранд ва дар аксари онҳо лирика бо мазомини иҷтимоӣ омезиш дарёфтааст.

Бахши дигари осори Гурез Сафар мансуб ба ҳаҷв аст; ӯ аз оғози вурудаш ба арсаи адабиёт гаравиш ба ин жанри ҷолибу ҷозиб дошт; ҳам ҳикоёти ҳаҷвӣ менавишту ҳам ашъори ҳаҷвӣ ва то имрӯз ба ин бахши эҷодаш содиқ мондааст.

Ашъори ҳаҷвии шоир сатҳи баланд доранд, басо таъсиргузору ҳадафгир, ба ибораи маъмул, сермурчу қаламфуранд, корагаранд. Шоир ба каҷравону бадтинатон, ҳаромхӯрону мансабпарастон, кинаварону ғайбатгарон, дурӯғгӯёну фиребгарон, ғаммозону хабаркашон, дуздону ғоратгарон, нотавонбинону ҳасудон, ҳарзагӯёну худситоён, хоинону аҳдшиканон… нафрати беандоза дорад ва бо қалами тезу гирояш онҳоро фошу шарманда, маҳкум ва сахт мазаммат мекунад ва бад-ин васила барои поксозии гулистони Ватан аз хору алафҳои бегона кӯшиш ба харҷ медиҳад ва муваффақ ҳам мешавад. Таваҷҷуҳ бикунем ба ин ду қитъа, ки яке ба ҳасуд, дигаре ба бахил иртибот гирифта:

 

Бинад гӯре кушоду зебост,

З-он ки на аз ӯст, мехӯрад ғам.

Гӯяд ба маит аз ҳасад ӯ:

Аз гӯр баро, ки ман дароям.

                       * * *

Нашнида касе ҳанӯз як ҳарфи хушат,

Заҳри суханат дар ҳама ҷо кас бичашад.

Он қадр дилат чанги бахилӣ дорад,

Сад чангкашак чанги дилатро накашад.

Кӯтоҳ, боҳадаф, танзи омехта бо танқиду масхара. Ва метавон гуфт, ки аз ин гуна махсусиятҳо тамоми осори ҳаҷвии Гурез Сафар бархӯрдор гашта. Дар мавриди ҳаҷв дар эҷодиёти ин шоири хушсалиқа метавон ҳарфи зиёд рӯи сафҳа рехту далелҳои фаровон овард, вале шоиста он бувад, ки дар ин мавзуъ рисолае алоҳида иншо бигардад…

Нависандаи халқии Тоҷикистон, барандаи Ҷоизаи адабии ба номи М.Турсунзода, муаллифи китобҳои сершумор («Ариза ба номи янга», «Аз дидаву шунида», «Нози ҳавас», «Ҷавобак», «Чашми сиёта садқа», «Лутфи Ашӯр Сафар», «Миқрози насим», «Сад барги тар», «Равзани роз», «Шамъи саодат», «Лутфи Муҳтарам», «Нахли меҳр», «Дидаи дард», «Ҳам арш, ҳам фарш», «Хандаи тақдир»…) ва силсилаи мақолаҳои адабию маърифатӣ Гурез Сафар солҳои ахир, мутаассифона, дар бистари беморист, вале иродаи қавӣ, дили бедор ва азми устувораш мусоидат ба он карда, ки боз ҳам фаъолу кӯшову ҷӯё бимонад. Дар бистари беморӣ ҳам парвози баланди сухан дорад, сувари хаёлаш рангину дилнишин аст, аз ҳама рухдодҳои Ватани маҳбубаш, аз навгониҳои дунёи адаб пайваста огаҳӣ дармеёбад, бо дӯстоне, ки ба аёдаташ меоянд, суҳбатҳои гарму самимӣ ва танзбору лутфрез меорояд, ҳамеша сухан аз каломи бадеъ, шеъру шоирӣ, қадри сухан, мартабаи забони модарӣ ба забон дорад, ҳамвора бо китобу қалам аст, шукрона аз зиндагӣ, аз бунёдкориҳо дар аҳди Истиқлол мегӯяд. Силсилаи шеърҳое, ки вобаста ба бемориаш гуфтааст (шеъри ҳолат), дар радифи махсусиёти дигар як навъ рамзи матонату устувориянд ва хонандагонро даъват бар он мекунанд, ки дар ҳама гуна ҳолат ҳушёру бедор бошанд, дар ноҷӯриҳои зиндагӣ шикастадил нашаванд, ҳамеша шуълаи умед дар дил фурӯзон нигоҳ доранд.

* * *

Боре (чанд сол пеш) дар саҳни бинои Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон ба Гурез Сафар вохӯрда, паём расондам:

– Устод, мо як шеъри Шуморо дар саҳифаи аввали ҳафтаномаамон («Омӯзгор») ҷой додем.

Бо табассум пурсид:

– Кадом шеърамро?

Гуфтам:

– Шеъри «Ман Ватандорам»-ро.

Бо як навъ хоксории даромехта бо сипосу лутф посух дод:

– Хуб кардед. Худам ҳам ҳамин қадар шеър дорам…

Ҳамакнун китоби «Осори мунтахаб»-и ӯро ҳар хонандаи дилогоҳу соҳибхирад метавонад рӯи даст бардораду хитоб кунад: – Бубинед, Гурез Сафар чӣ қадар шеър дорад!

Марҳабо ба гулистони муаттари шеъри ҷонпарвари Гурез Сафар!

Абдурауф МУРОДӢ