Шуур ба қабули қарор чӣ таъсир метавонад дошта бошад?

Қарор на танҳо бошуурона балки дар бисёр маврид дар сатҳи зершуур низ қабул карда мешавад. Инсон ва ҳамеша медонад, ки барои чи дигар хел не, балки маҳз чунин тарз амал кардааст, ҳарчанд ҳар як қадами худро метавонад шарҳ диҳад. Ин хориқаро ҳанўз дар охири асри 19 ва ибтидои асри 20 психологи австриягӣ Зигмунд Фрейд кашф намуда буд. Ў таъкид мекард, ки бисёр амалҳои бешуурона аз андешаи муҳофизати психологии “Ман” ва “Вай”, аслан  қисми боақлонаи шахсият аз ҳайвонот мебошад. Нависандаи рус Стругатский Борис Натанович ёдовар мешавад,ки дар ботини ҳар як инсон маймуни пашминае ҷой гирифтааст, ки мехоҳад аз ҳаёт лаззат барад ва намехоҳад, ки ҷафо кашад. Ана ҳамин инсонро маҷбур месозад, ки лаззат барад ва аз дард, ранҷу озор фирор кунад. Оё ҳамаи одамон ин таъсирро эътироф мекунанд? Албатта не.

Агар ҳамаи хулосаҳои гуногун ва мукаммали озмоишҳо ҷамъбаст карда шаванд, он гоҳ ба ақидаи олими дигари рус Екатерина Волкова гуфтан мумкин аст, ки мо одамон беасос худамонро боақл, оқил, устувор ва собитқадам мешуморем, нисбат ба оне, ки ҳастем. Мо бо қувваи таъсиррасонӣ ҳамчун дар ҳолатҳои гуногун ва ҳамчун одамони дигар баҳо намедиҳем. Мо қобил ҳастем, ки кўркўрона, чун махлуқ бо “мағзи сари мурғмонанд”, масалан мокиёни мурғи марҷон амал намоем. Ин тарбияи оилавӣ, на тарбияи мактабию таҳсилоти олӣ, на маълумот ба мо малакаи заруриро барои фаҳмиши солими ҳақиқат ва олами атроф дода  наметавонад. Мо доимо худро фиреб медиҳем, дар фаҳмиши одамон ва воқеот фиреб мехўрем. Мо ҳамеша оқилона муҳокима намекунем, аммо такмил медиҳем, яъне хатогиҳои худро сафед мекунем. Мо вазъиятро таҳлил намекунем, аммо ба қолиб дода шуда, ба он одамоне, ки моро гўл мезананд, ёрӣ мерасонем.

Барои чӣ? Барои он, ки инсон муътадил ҳаёт ба сар барад, бояд худро бениҳоят хуб ҳис намояд, бинобар ин одамон ҳар як амали худро, аз ҷумла аз ҳама рафтори бадтарини худро низ сафед мекунанд, дуруст меҳисобанд.

Ҳатто ҳангоми куштор қотил қурбонии худро айбдор мекунад, ки ўро гўё ба хашм овардааст. Шахсият худро аз дарки мароми амалҳои худ, муҳофизат мекунад. Тартиби муҳофизати психологӣ аз ҷониби Зигмунд Фрейд ва духтараш Анна асоснок карда шудааст. Муҳофизати психологӣ ҳангоми номувофиқатии рафтори инсон бо тасаввуроте, ки бояд он чи  гуна дар амал бошад, оғоз мегардад.

Муоширати психологиро ҳар як инсон метавонад ба таври худ тартиб диҳад, вале тартиби класикии он чунин аст:

1.ОҚИЛОНА. Одам ба шарҳ додани ҳамаи амалҳои худ аз нуқтаи назари бешубҳа дуруст будани онҳо майл дорад: дод задан ба зердаст – “аз ин мебарояд, ки ў ба тарзи дигар намефаҳмад!” Амали агрессивӣ, аз ҷумла баланд кардани оҳанги талаффуз дар суҳбат, бевосита аз рафтори зердаст, ҳолати рўҳии роҳбар вобаста аст, аз бисёр ҷиҳат ин рафтори ношоямро муайян менамояд. Ҳангоми сахт дар ҳаяҷон будани роҳбар, ки худдорӣ кардан мушкил аст, он гоҳ доду фиғон ҳам чун воситаи пастшавии физиологии ба эътидол овардани ҳаёт кўмак мерасонад, яъне дил таскин меёбад. Тасаввурот ва ҳиссиёти норавшани сардор, яъне ин навъи вокуниш боиси бемадорӣ (суст) гардида, хушҳолӣ меорад, бинобар ин инсон доду фарёд мезанад, то ин ки аз ҳисоби дигарон лаззат барад. Кӣ онро иқрор мешавад? Баръакс, ҳар як роҳбар гумон дорад, ки кори асабонӣ ўро ба дараҷаи ниҳоӣ беҳол кардааст, охир калламўши озмоишӣ, ки ба электрод, дар маркази ҳаловат одат кардааст, доимо бо оташинӣ, ба пахш кардани тугмачаи марказ мемирад! Дар раванди қабули қарори оқилона ҷустуҷўи сабабҳои мусоид барои худсафедкунии имконнопазир зоҳир гардида, ин ё он амал иҷро мегардад. Масалан, боварӣ надоштан ба қувваи худ роҳбарро маҷбур месозад, ки барои рад кардани иштирок дар лоиҳаи ҷолиб бо баҳонаи норасоии вақт (моддӣ ва захираҳои  инсонӣ ва ғ) худро сафед кунад.

2 ҶАЗО. Инсон ба зоҳир гардидани эҳсосоти худ чи манфӣ ва чи мусбӣ роҳ намедиҳад. Ў ҳис мекунад, масалан, хашм ба зертобеи ғофил, аммо имкон намедиҳад, ки он ба доду фарёд табдил гардад. Тарсе, ки дар зери ниқоби бепарвоӣ сахт пинҳон аст, тапиши дилро зиёд мегардонад ё диареяро бо вуҷуд меорад. Эмотсия ба ягон ҷо намеравад, вай одамро нороҳат карда, аксар вақт азоби ҷисмонӣ ба мисли дарди дил, дарди меъда ва ба ҳамин монандро ба вуҷуд меорад, ки он метавонад боиси бемориҳои муайян гардад. Дар раванди қабули қарор ҳолати ҷисмонии роҳбар чунон хароб мегардад, ки ўро маҷбур месозад бешуурона қабули қарорро ба зиммаи шахси дигар, шахси боваринок, ки дар ташкилот нақши “кординали бевиқор”, мушовири махфиро мебозад, гузорад.

3. АҚИБРАВӢ (регрессия). Ин муҳофизат дар ҳолати суст гардидани назорати ирода дар рафтор зоҳир мегардад. Инсон шаклҳои мутаассиршавиро, ки хело одӣ ва ба кўдакон хосанд, интихоб менамоянд: гиря мекунад, дод мезанад, ба ҷанг мехезад, ба дигарон доир ба проблемаҳои худ шикоят мекунад. Ин шакл бештар ҳангоми сиёсати бениҳоят бераҳмонаи роҳбар нисбати зертобеон ва вақте, ки кормандон дурнамои аниқи инкишофи худро пешбинӣ карда наметавонад ё пешбиниҳои онҳо одамро хурсанд намекунад (масалан, пешбиниашон аз кор озод шуданро нишон медиҳад) зоҳир мегардад. Дар ин лаҳза ҷиҳатҳои кўдаконаи шахсияти инсон таҳлил карда мешавад, ки албатта натиҷаи фаъолияти ўро коҳиш медиҳад. Дар раванди қабули қаро роҳбар шаклҳои оддии амалро авло мешуморад,ки на ҳамеша самаранок мебошанд.
4. ИНКОРКУНӢ. Ҳангоме зоҳир мегардад, ки инсон ба ҷои ҳалли прблема вуҷуд надоштани онро эълон мекунад. Изтироби беихтиёрона барои иқтидори эҷодии худ ё салоҳият роҳбарро маҷбур месозад то кормандони худро водор созад, ки ба ҷои такмил додани маҳсулот ё таҳияи нақшаи нави маркетинг бошиддат кор карда, ҷои маҳсулоти фурўхташударо пур кунанд.
5. МАҲДУДКУНӢ. Дар лаҳзаи стресси сахт зоҳир мегардад ва инсон қисми захмхўрдаи ҷони худро аз фаҳмишҳои боқимонда маҳдуд (пинҳон) мекунад. Инсон ба рўйдодҳо аз як тараф назора мекунад, гўё ки ин воқеа ба ў рўй надода бошад. Гўё ин хоби даҳшатоварест, ки дарҳол ба анҷом мерасад. Чунин амал – “сар зери хок кардан”- ҳоро баъзан роҳбарони корхонаҳое, ки ба бўҳрон гирифтор шуданд, дастгирӣ мекунанд. Ў ба мураккабии вазъият сарфаҳм намеравад ва чунин мешуморад, ки ҳамаи онро дар як лаҳза метавон ислоҳ кард, бинобар ин қабули қарорро кашол медиҳад. Масалан, барои муҳофизати худ аз ҳуҷуми воситаҳои ахбори омма вақтро аз даст медиҳад.
6. ТАҲСИЛОТИ АНГЕХТПАЗИРӢ (реактивӣ) ҳамон вақт зоҳир мегардад, ки инсон мефаҳмад, ки ба чизе дастнорас аст ва ба самти баръакс амал карданро оғоз менамояд (ба мисли “қадкашии ангур!”). Аксар вақт таҳсилоти ангехтпазирӣ кўшиши баръакс амал кардан, ба он самти баръаксе, ки инсонро тела медиҳад,майл дорад. Дар ин лаҳза роҳбар метавонад қарори нодуруст қабул намояд. Масалан, котибаи ҷавони худро барои “рафтори ношоям”, яъне ошиқ шудан ба муовинаш (вале на ба ў) озод намояд, ё “аз рўи принсип” созишномаи муфидро рад намояд.
7. КАЛОННИШОНДИҲӢ, ё чи тавре, ки онро боз “хориқаи калоннишондиҳӣ” меноманд, аз гузаронидан ё кўчонидани худ, ҳиссиёт, шавқу ҳавас, тасаввурот ва ҳатто хусусиятҳои характер ба одамони дигар, иборат аст. Ҳамин тавр, роҳбари саргарми лоиҳа, гумон дорад, ки кормандаш низ мисли ў барои амалӣ намудани ин лоиҳа фикр карда истодаанд. Ў ҳеҷ гоҳ гумон надорад, ки одамон нақши худро дар ин кор гуногун баҳо медиҳанд ва талаботу шавқу ҳаваси дигар доранд. Ё ба одами бовиҷдон тасаввур кардани он, ки пиразан – “қоқуи илоҳӣ” метавонад фиребгар, маккор бошад, душвор аст. Ё баръакс, агар одам одамони дигарро фиреб диҳад, он гоҳ ў наметавонад самимӣ будани нияти онҳоро бовар кунад.
8. СУБЛИМАТСИЯ (таҳвили майлу хоҳиш нисбат ба ҷинси муқобил). Аксаран, ҳангоми аз амали иҷрошуда қонеъ гардидан ба вуҷуд меояд, ки мақсади дастнорас бо дигараш иваз карда мешавад. Масалан, одаме, ки дар оила проблема дорад, метавонад бо қаноатмандии зиёд супоришҳои иловагиро дар корхона иҷро намояд, то ин ки ба кор дода шуда, диққати худро аз проблемаи ҷойдошта дур созад. Баъзе роҳбарон ин хусусиятҳоро медонанд ва ба он кормандон (махсусан занон) афзалият медиҳанд, ки оила барпо накардаанд, ё дар солҳои наздик мақсади хонадор шуданро надоранд. Вале чунин амал на ҳама вақт натиҷаи хуб меорад. Чунки ноқаноатмандӣ аз вазъи оилавӣ на танҳо ба коршоямии корманд таъсир мерасонад, балки ўро ҷанҷолӣ менамояд. Баъзан чунин корманд боғараз, на ба натиҷаи кор, балки ба раванди кор диққат медиҳад, бинобар ин, хулосаҳои худро доимо аз нав дида баромада, ақидаи худро аз нав кор мекунад ва ғайра. Ҳангоми қабули қарор вай мавқуф гузошта мешавад, роҳбар ба ҷои он ки ба корҳои муҳим машғул шавад, диққати худро ба корҳои навбатӣ ва фаврӣ равона карданро афзалтар мешуморад. Баъзан сублиматсия дар иваз намудани предмети мутаассиршавӣ зоҳир мегардад: дар натиҷаи хатогиҳои худ роҳбар маҷбур аст, ки ҳазорҳо сомонӣ хароҷот намояд, вале тайёр аст барои фурӯзон кардани чароғи иловагӣ аз кормандони худ қотеона маблағ ситонад.

Муҳофизати психологӣ маҳз дар раванди ҳалли проблема ба вуҷуд омада, ба он шомил мегардад, онро душвор ва баъзан нодуруст мегардонад. Вале ин проблемаи фардист, ки бо ақидаи коллективона метавон онро бартараф намуд. Аз тарафи дигар, одамони  мушаххас метавонанд комилан бошуурона ба он таъсири хато расонанд.

Аз китоби доктори илмҳои педагогӣ, профессор Ҷумахон Файзализода “Психологияи идоракунӣ” (қисми 2), Душанбе, 2021.

Хоҳишмандон ин китобро метавонанд дар Китобхонаи миллӣ мутолиа кунанд.

Таҳияи Ойҷонгул  Давронова,
сармутахассиси шуъбаи
тарғиб ва барномаҳои фарҳангӣ.