«Сухан аз даҳони Луқмон хуш аст». Луқмони Ҳаким шахсияти таърихӣ буд ё асотирӣ?

Дар офаридаҳои Халқ, сарчашмаҳои илмию таърихӣ ва адабӣ симои номварони таърихӣ, воқеӣ ва хаёлӣ дучор меоянд, ки эшон бо амали хайр ё шарр шўҳрат ёфта, то рўзгори муосир расидаанд.

Чунончи:  Нўшервони Одил, Бузургмеҳр, Намруд, Шаддод, Яъқуб, Юсуф, Нўҳ, Искандар, Қорун, Ҳотами Той ва амсоли инҳо. Дар зимни қиёфаҳо қиссаҳои хаёлии аз тасвироти ирфонӣ бо обу ранги бадеӣ низ холӣ нест. Симои онҳо вобастаи шароиту талаби давру замонҳо маънидод шудааст.

Яке аз чунин ашхоси дар адабиёти хаттию шифоҳии ҷомиа машҳур Луқмон Ҳаким буда, ки шахсияташ то ҳануз норўшан мондааст. Дар эҷоди халқ ҳикоёту ривоёти бешумор ба Луқмони Ҳаким мансуб дониста шудаанд. Ўро табиби ҳозиқ, носеҳу хирадманд меноманд.

Доктори илми тиб Ю. Нуралиев, номзадҳои илми филология А. Девонақулов ва А. Боғбон аз шахсияти таърихии Луқмони Ҳаким бо мақолаи илмии ҳамкорона дарак дода буданд.

Мардум роҷеъ ба шахсияти таърихии Луқмони Ҳаким фарди қабл аз милод, тасаввуроти аниқу рўшан надошта, Абуалӣ ибни Сино ва ҳамчунин баъзе файласуфони Юнони қадимро ба Луқмони Ҳаким нисбат медиҳанд.

Алиакбари Деҳхудо аз шахсияти таърихии Луқмони Ҳаким ва шонздаҳ нафар Луқмони дигар, ки ҳар яке олим, шоир, ҳаким, ҷомиашинос будаанд, аз сарчашмаҳои илмию адабӣ ва таърихӣ ҳуҷҷату далелҳои гувоҳидиҳанда ҷамъ ва шахси таърихӣ будани Луқмони Ҳакимро ошкор намудааст.

Симои Луқмони Ҳаким ҳамчун шахс дар осори илмию таърихӣ ва адабию гуфторҳои халқии Арабу Аҷам интишор ёфта, қабл аз милод то ин замон ворид гардидааст. Алалхусус Алиакбари Деҳхудо дар асари машҳураш «Луғатнома» оварда: «Луқмон – номи марди ҳаким, ки бино ба ривояти исломӣ аслаш «ҳабашӣ» буда, дар рўзгори Довуд пайғамбар мезистааст ва дар «Қуръон» зикри вай омадааст». Ҳабашӣ будани Луқмонро Саъдӣ фармудааст:

Шунидам, ки Луқмон сияҳфом буд,
На танпарвару нозукандом буд.

Ба замми ин Алиакбари Деҳхудо дар зимни маълумот оид ба Луқмон аз осори бузургони адабиёт гуфтаҳои назмию насрӣ овардааст:

Куҷост Осаф бини Бархиёву ку Луқмон?
Куҷост Хоҷа Абузарҷамеҳри некахтар?

(Носири Хусрав).

Ояд ба дилам к-аз Худо эмин аст,
Бар Ҳикмати Луқмону мулкати Ҷам.

(Носири Хусрав).

Аз қавлу феъл зину лигомаш ниҳам,
Афсори ў зи ҳикмати Луқмон кунам.

(Носири Хусрав).

Мулки имомат сўе гусист, ки ўрост,
Мулки Сулаймону илму ҳикмати Луқмон.

(Носири Хусрав).

Эй бор худой, ҳама зуррияти одам,
Бо мулки Сулаймониву бо ҳикмати Луқмон.

(Носири Хусрав).

Эй, ҳуҷҷати илму ҳикмати Луқмон,
Бигзор ба лафзи хуб ҳисонӣ

(Носири Хусрав).

Агар аз хонаву аз ақл ҷудо мондам,
Ҷуфт гаштастам бо ҳикмати луқмонӣ.

(Носири Хусрав).

Накунам боварӣ к-аҳкоми Хуросон ин аст,
Гарчи сад Ҳурмусу Луқмон ба Хуросон бинам.

(Ҳоқонӣ).

Воҳиди Идриси олам бувад Луқмони ҷаҳон, аммо,
Чу марг омад, чӣ судаш дошт идрисиву луқмонӣ.

(Ҳоқонӣ).

Луқмонро гуфтанд:
-«Адаб аз кӣ омўхтӣ?»
Гуфт:
-«Аз беадабон»: Ҳар чӣ аз эшон дар назарам нописанд омад, аз он паҳрез кардам.

(Саъдии Шерозӣ).

Луқмонро гуфтанд:
-Ҳикмат аз кӣ омўхтӣ?
Гуфт:
-Аз нобиноён, ки то ҷойеро набинанд, напарвосанд (палмосидан), қадам наниҳанд.

(Саъдии Шерозӣ).

Луқмони Ҳаким андар он қофила буд, яке аз он корвониён гуфт:
-Магар инонро насиҳате кунӣ…?
Гуфт:
Дареғ бошад калимаи ҳикмат бо эшон гуфтан.

(Саъдии Шерозӣ).

Баҳри луқма гашт, луқмонӣ гар ў?
Вақти луқмонист, эй луқма бар ў.

(Мавлавӣ).

В-аз қаттоми луқма луқмонӣ шавад
Толиби ишкори пинҳонӣ шавад.

(Мавлавӣ).

Дар «Ҳабиб-ус-сияр» оид ба шахсияти Луқмони Ҳаким ҳикояти ирфонӣ оварда шудааст.
Соҳиби «Маҷмаъ-ут-таворих ва-л-қисас» оид ба Луқмон чунин маълумот меовард:

«Чун дувоздаҳ сол аз мамлакати Довуд бирафт, Худои таоло Луқмонро ҳикмат дод ва сӣ сол бо Довуд буд. Рўзе дар пеши ў рафт. Довуд зиреҳ ҳаме кард ба дасти хеш ва оҳан Довудро чун мум нарм буд. Луқмон донист, ки чӣ мекунад ва он чист? Ва аз ҳикмат воҷиб надид сухан пурсидан ва хомўш буд, то тамом карду дар Луқмон пўшид, то бубинад.

Луқмон гуфт:

«Ҳозо ҷайидун лил ҳарбӣ» (ин чиз барои ҷанг хуб аст). Ва ин сухан Луқмон он вақт гуфт, ки яъне хомўшӣ ҳикматест ва камтар ба кор доранд.

Мавлавӣ дар «Маснавӣ» ҳамин ҳикоятро бо назм овардаву гуфта:

Рафт Луқмон сўи Довуд аз сафо,
Дид, к-ў мекард з-оҳан ҳалқаҳо…

Ба ин маънӣ ишораи Саъдӣ:

Чу Луқмон дид к-андар дасти Довуд,
Ҳаме оҳан ба  мўъҷиз мум гардад.
Напурсидаш чӣ месозӣ, чу донист,
Ки бе пурсиданаш маълум гардад.

Носири Хисрав гўяд:

Сўйи ўй оӣ агар надидастӣ,
Мулки Довуду ҳикмати Луқмон.

«…Муҳаммад Муин (муаллифи «Фарҳанги форсӣ») менависад:

«Довуд – подшоҳи Исроил (ҳудуди солҳои 1010-970 қабл аз милод) ҷонишини Шоул шуд ва бар фаластиниён ғалаба ва Байтулмуқаддасро таъсис кард». Ин маълумоти Муҳаммад Муин далолат мекунад бар он, ки замони зиндагии Луқмони Ҳаким ба солҳои ҳазоруми пеш аз  солшумории мо рост меояд…

Ҳамдуллоҳи Муставфӣ дар «Таърихи гузида» гўяд: «Луқмон аллайҳиссалом ба қавли баъзе муаррихон амзодаи  Иброҳими   Халил  аст  ва  ба  қавле  ғуломи  сиёҳ  (ҳабашӣ)  ва  баъзе  ўро  пайғамбар  шуморанд. Номи  ў  сареҳан  дар  «Қуръон»  омадааст, аммо  ба  ҳикмат  мансуб  аст.  Идомаи  гуфтор  бо  ҳикояти  аз  воқеият дур  тасвир  ёфта,  дар  зер  бархе  аз  ҳикматхои  Луқмон  бо наср  намуна  оварда  шудааст,  ки  ба  ин  маънӣ   Рашиди   Вотвот  ишора фармудааст:

Туро  дар  назм  лўъбатҳои  Озар,
Туро  дар  наср  ҳикматҳои  Луқмон.

Муаллифи «Таърихи   гузида»  гуфтори  Луқмонро  меорад:  «…чаҳорсад  ҳазор  калима  дар  ҳикмат  ҷамъ  кардам  ва чаҳор аз он баргузидам,  ду  бибояд донист  ва  ёд дошт ва ду фаромўш  бояд кард: бадӣ,  ки  фармўш  бояд  кард,  Ҳақ ва  маргро  ёд  бояд  дошт.

Аҳмақ  агарчӣ   соҳибҷамол  бошад,  бо  ў  сўҳбат  набояд  дошт,  ки шамшер  чӣ  хубрухсор  аст,  зишткирдор  аст.
Сўҳбати  олим мурдаи ҷоҳилро  зинда  гардонад, чунон  ки  борон замини  пажмурдаро.

Хама  боре  кашидам,  гаронтар  аз  қарзу  дайн (қарзи бомуҳлат) надидам ва ҳама лаззате чашидам,  хуштар  аз офият  надидам.  Ва   зиёнкортар  айбе-айби  худ  надидан  аст.

Доно чун чароғ аст, ҳар кӣ бар ў бигзорад, аз ў нур баргирад.

Ҳар киро гуфтору кирдор  мувофиқ  набошад, ақли вай ўро накўҳиш кунад.

Ҳар  кӣ  саволе  кунад, ки  сазовори он  набошад, ё  беҳангом  бувад, ё аз  лаиме  чизе  хоҳад  ба  мурод  нарасад.

Хушхўӣ  хеши  бегонагон бошад  ва  бадгўӣ  бегонаи  хешон.

Аз ў пурсиданд

– Чист, ки фоидаи он ҳамаро расад?

Гуфт:

– Нестии бадон.

 Дар «Таърих-ул-ҳукамо» низ аз шахсияти  Луқмони  Ҳаким  ишора рафтааст.

«Луқмони  Ҳаким  марде  буд  сиёҳчеҳра  ва аз  аҳли  ҳабаша.  Дар замони  туфулият ба доми раққият (ғуломӣ)мубтало  шуда  ва  ба қайди асорат  гирифтор  гардида…»

Чӣ  маънӣ  дорад  ин ҳолат, ки  гуфтӣ  зинда  шуд  Юнус,
Чӣ  ҳикмат бошад ин маънӣ, ки  гуфтӣ  банда шуд  Луқмон.

(Носири Хисрав).

«Мавлои  ў  шахсе  буд аз тоифаи  бани  Исроил  ва маъруф  ба сўи ахлоқу ҳаракоти  ноҳинҷор.  Ғолиби  авқот бо  ў  сахтӣ  кардӣ  ва   ба корҳои саъб амр  фармудӣ.  Луқмон  таҳаммули  бори  гарон  кардӣ  ва ба ахлоқи  зишту  ҳаракоти  ношоист  ў тан  дардодӣ…»

Деҳхудо  дар  зимни  ин  маълумот  ҳикояти  аҷибе  оварда.  Аз  рўи ин ақлу  хирад Луқмон аз бандагӣ  озод гардида, чунончи, Носири  Хисрав  гуфта:

Обод ба ақл гашт гардун,
В-озод ба ақл гашт Луқмон.

(Давом дорад)

 

Манбаъ: “Кимиёи хирад”, Душанбе, соли 2009.
Хоҳишмандон ин китобро метавонанд дар Китобхонаи миллӣ бихонанд.
Таҳияи Дилафрӯзи Ҳабибублло, мутахассиси шуъбаи абонементи байни китобхонавӣ ва таҳвили ҳуҷҷатҳои электронӣ.