Таърих. Бошишгоҳҳои давраи неологӣ дар Ориёнои Ғарбӣ. Маданияти Сиёлка
Дар ҳудуди Ориёнои Ғарбӣ ёдгориҳои бисёри кишоварзони аввалин дар Рай, Кирмон, Порс ва дигар ноҳияҳо пайдо шуданад,аммо онҳо дуруст омӯхта нашудаанд ва Теппаи Сиёлка дар ноҳияи Кошон ягона ёдгориест, ки дар солҳои 3-юми асри 20 аз тарафи боштоншиноси Фаронса таҳқиқ шудааст. Дар бошишгоҳи Сиёмка одамон давраҳои тӯлонӣ зиндагӣ намудаанд,ки қабатҳои мадании он 72 метр ғафсӣ ва масоҳати 3 га заминро дар бар мегирад.
Одамон дар хонаҳои гилӣ мезистанд. Бозёфти чархи ресандагӣ гувоҳи он аст, ки дар он ҷо бофтани матоъро медонистаанд. Зарфҳо нақши мураккабтар доранд. Дар қабатҳои Сиёлка дарафш ва сӯзанҳои мисӣ,табарҳои сангин, дастпона ва ҳалқаҳои сангин, ҳайкалчаи устухонӣ пайдо шудаанд, ки далели мавҷуд будани маданияти кишоварзӣ ва чорводорӣ мебошанд. Яке аз хусусиятҳои зарфсозии Сиёлка ва ҷайгуниён ба лой ҳамроҳ намудани коҳмайда мебошад.Зарфҳо дастисохт буда,бо ранг оро ёфтаанд. Гулҳои тӯморча,мавҷӣ ва турӣ бо ранги ҷигарӣ ё сиёҳ дар замини сурх ё шаффоф кашида шудаанд.Зарфҳои сурхи якранг низ вомехӯранд.Фарҳнги сиёлкиён аз як тараф ба ҷайтуниён ва аз тарафи дигар ба бошишгоҳҳои Ироқ шабоҳат дорад.Онҳо мурдаҳоро дар ҳудуди деҳа мегӯронданд. Мурдаро дар гӯр як паҳлу ҳалқавор, тавре ки дар батни модар мехобад, гузошта ба болояш ранг мепошиданд.
Дар охири давраи мезолит чорводорӣ пайдо мешавад. Қабилаҳои чорводор дар ҷанубии баҳри Гургон, ғори Камарбанд ва Хотун дар Ҳуросон, Дамдамчашма дар Туркманистон, Ҳоҷиғор дар Узбекистон, Чилучорчашма дар Тоҷикистон ва Қаракамар дар Афғонистон зиндагонӣ дошта таҳқиқ шудаанд.
МАДАНИЯТИ ҶАЙТУН,КАЛТАМАНОР ВА ҲИСОР
Маданияти Ҷайҳун. Аслан,маданияти неолит давоми маданияти мезолит мебошад. Дар доманаи шимолии Кабутаки Хуросони Шимолӣ (доманаи кӯҳҳои Копетдоғ,яъне поёнобҳои рӯди Таҷани Туркманистон) бошишгоҳи қадими неолитии аз тарафи академик В.М.Массон кашфкардашуда номи маданияти Ҷайтунро дорад. Дар ин ҷо бостоншиносон як силсила бошишгоҳҳои маданияти Ҷайтунро дар гирду атрофи Ашқобод кашф намуданд,ки осори аввалин зироаткорон дар Ориёнои Шарқӣ мебошад.
Хонаҳо болои теппаҳо ҷойгир буда, 20-30 метри мураббаъ сатҳ дошта, аз кулӯлаи гил сохта шудааст. Ҳар як хона оташдони алоҳида дошт. Сохти ҷомеавии ҷайтуниҳо модаршоҳӣ буда,асосан ба кишоварзӣ машғул буданд. Сӯзану дарафшҳои устухонӣ, боқимондаи либоси пусти ҳайвонӣ ёфт шудааст. Зарфҳои сафолии ҷайтуниҳо танаи ҳамвору ранги сурх доранд. Бошишгоҳи маданияти Ҷайтун аз ҳазорсолаи 6-5 пеш аз мелод боқӣ мондааст.
Дар соҳили баҳри Ҳазар ғори Ҷабал ҳафр шудааст, ки дар он ҷо одамон дар ҳазораи 5-6 пеш аз милод зиндагӣ карда буданд.Ҷабалиҳо усули яроқи сангиро тараққӣ доданд. Аз рӯи қабрҳои неологии ин сарзамин маълум мешавад, ки онҳо ба он дунё бовар мекарданд. Дар соҳили баҳри Хазар устохонаи марҷонсозии неолитӣ ёфт шудааст.
МАДАНИЯТИ КАЛТАМАНОРИ ХОРАЗМ
Бошишгоҳи дигари неолитӣ аз шохоби хушки Узбой дар назди баҳри Арал ҷойгир аст,ки яке аз бошишгоҳи ин давра поёноби Амударё Ҷонбозқалъа дар бораи маданияти калтаманории Хоразми Қадим маълумот медиҳад.
Экспедитсияи бостоншиносию мардумшиносии Хоразмӣ бо роҳбарии С.П.Толстов дар ҳудуди Хоразм ёдгориҳои давраи неолит Ҷонбозқалъа, Чакал, Окчадарё, Бӯрлӣ ва ғайра кашф карданд,ки онҳо ба маданияти Калтаманор мансубанд.
Дар Ҷонбозқалъаи 4-уми авлоди калони неолитӣ, дар хонаи масофааш 300 мураббаъ метр будаи аз чӯбу қамиш сохташуда, зиндагӣ мекарданд. Дар даруни ин бино зиёда аз 20 адад оташдон ва дар байнаш оташдони калони ойинӣ ҷойгир буд. Мувофиқи тахмини мутахасисон оташдони марказии бошишгоҳи Ҷонбозқалъаи 4-ум нишонаи қадимаи ойини оташпарастии Осиёи Миёна мебошад. Дар Ҷонбозқалъаи 4-ум пайконаҳои сангини бодомшакл, ромбшакл, сегӯша дучор шуданд. Онҳо хоҷагии моҳидорӣ доштанд.
Маданияти Калтаманорӣ ба маданияти охири мезолити шарқии Баҳри Хазар наздик аст. Нақши болои зарфҳои онҳо ба нақши болои зарфҳои Эрон, Бобилистон монанд аст. Ин маданият давраи неолоит ва энеолитро низ дар бар гирифта, дар деҳаи Калтаманори ноҳияи Турткӯл кашф шудааст.Осори хонаи калтаманориҳо дар теппае ҷойгир шуда, сатҳаш ҳамвор буд,хонаҳо аз ходачаҳо ва қамиш сохта шудаанд. Дар он ҷо дар атрофи оташдонҳо устухони моҳӣ, хуки ваҳшӣ, гов,пӯсти тухми мурғобӣ, донаҳои санҷиди кӯҳӣ,олоти гуногуни бурранда, садафҳои Уқёнуси Ҳинд ба даст омадаанд. Дар водиҳои Зарафшон ва Қашқадарё зиёда аз 60 ёдгории мансуби маданияти Калтаманор омӯхта шуданд. Ашёҳои ин маданият дар даштҳои шимолӣ, Сибир, Ҳиндустон низ ёфта шудаанд, ки аз равобити қабилаҳои ибтидоӣ шаҳодат медиҳад.
Аз китоби Маҳмудов Д. ва М.Акбарӣ “Таърихи халқи тоҷик”, Душанбе, 2024 таҳияи Ойҷонгул Давронова, сармутахасиси шуъбаи тарғиб ва барномаҳои фарҳангӣ.