Амиршоҳи Сабзаворӣ – шоири ирфонӣ ва ҳунарманди замони Темуриён
Амиршоҳи Сабзаворӣ сабки хати настаълиқро ба як дараҷаи баланди эстетикӣ расонид ва бо ороишоти тасвирӣ ва тазҳибҳои зебо китобҳои худро дар рангорангии маънавӣ зинда кард. Таъсири ӯ ба ҳунар ва фарҳанг то имрӯз эҳсос мешавад ва номи ӯ дар қатори беҳтарин хунармандони замон боқӣ мемонад.
**** ***** *****
Амиршоҳи Сабзаворӣ, ки бо тахаллуси “Шоҳӣ” маъруф аст, яке аз чеҳраҳои барҷастаи адабиёти форсу-тоҷик дар асри XIV мебошад. Ӯ на танҳо ҳамчун шоир, балки ҳамчун мусиқишинос, хаттот ва шахсияти бисёрҷабҳа дар таърих сабт ёфтааст. Бо ғазалҳои пурмаъно, рубоиёти ирфонӣ ва ахлоқии худ, Амиршоҳӣ мавқеи хосеро дар миёни адибони давраи Темуриён ишғол мекунад.
Шоир тахминан дар солҳои 1382–1386 милодӣ дар шаҳри Сабзавори Хуросон ба дунё омадааст. Ӯ аз оилаи зиёӣ баромада, таҳсилоти ибтидоии илмӣ ва адабиро дар зодгоҳаш гирифт. Дар ҷавонӣ ба шаҳри Ҳирот маркази адаб ва ҳунари замони худ сафар кард ва муддате дар дарбори Бойсанғур Мирзо хидмат намуд. Баъдан, ба сабаби ихтилоф бо аҳли дарбор, Ҳиротро тарк намуда, ба шаҳрҳои дигари Хуросон кӯчид.
Фаъолияти адабӣ ва эҷодии Амиршоҳиро бештар бо ашъори латиф, хусусан ғазалу рубоиҳо мешиносанд. Ӯ дар эҷодиёти худ мавзӯъҳои муҳаббат, ирфон, ахлоқ, шукрона, ва риёкориро бо нуктаи назари шоирона ва фалсафӣ баррасӣ мекунад. Ғазалҳои ӯ таъсири услуби Ҳофиз, Хисрави Деҳлавӣ ва Саъдиро гирифтаанд, вале дорои сабку овози хоси худаш мебошанд. Аз ӯ 182 ғазал, 5 қитъа, 15 рубоӣ ва чанд байти муаммо боқӣ мондааст. Ашъори Амиршоҳӣ дар даврони худ машҳур буданд ва бо ашъори шоирони бузург муқоиса мешуданд. Ў шахсияте фурӯтан, боахлоқ ва беғараз буд, ба зиндагии зоҳирӣ дил набаста, бештар ба ҷаҳонбинӣ ва маърифати ботинӣ таваҷҷуҳ дошт. Бояд зикр намуд, ки девони Амиршоҳи дар шуъбаи дастхатҳои Шарқ ва китобҳои нодири Китобхонаи миллӣ мавҷуд мебошад.
Шоир дар радифи чеҳраҳое чун Ҷомӣ ва Навоӣ, мактаби адабии Хуросониро ғанӣ гардонидааст. Ӯ бо шоирони ҳамзамон робитаи хуб дошта, дар муҳити адабии фаъол иштирок мекард. Адибони баъдӣ, аз ҷумла Давлатшоҳи Самарқандӣ, ба ӯ баҳои баланд додаанд.
Амиршоҳ Сабзаворӣ на танҳо дар шеъру адабиёт, балки дар хунарҳои хутут ва калиография ҳам асар гузоштааст. Ӯ дар хати настаълик ва санъати тасвири китобҳо дараҷаи аъло дошт, ки боиси эътирофи бештари донишмандон ва муҳаққиқон гардид. Шеърҳо ва осори Амиршоҳ ва ҳамчунин хунарҳои калиографиаш таъсири амиқ ба фарҳанги тоҷику форс гузошта, номашро дар таърих ҳамчун як шахсияти илмию фарҳангӣ сабт карданд.
Амиршоҳ Сабзаворӣ дар хати настаълик беҳтарин ва аҷибтарин хати форсиро истифода мебурд. Ба гуфтаи муҳаққиқон, аз ҷумла Мирзо Хабиб, Амиршоҳ дар расм кардани хати настаълик ва хунарҳои хаткунӣ як устод беҳамто буд. Хаташ дар мантиқи хати форсӣ ба шеваи махсус ва хоси ӯ шиносо буд.
Зебоии хати Амиршоҳ на танҳо бо тартибу ҳарфҳояш, балки бо мавзӯъ ва ғояи фалсафӣ, ки дар он ифода меёфт, намоён буд. Хаташ ҳамчун воситаи маънавӣ барои ифодаи ғояҳои баланди ахлоқӣ, этикӣ, ва фалсафӣ истифода мешуд. Ба гуфтаи Давлатшоҳи Самарқандӣ ва дигар муаррихон, хати настаълик дар замони Амиршоҳ як нуқтае дар рушди хати форсӣ буд, ки дар он тамоми усулҳои эстетикии хаткунӣ ва маърифатҳои амиқ дар якҷоягӣ ифода мешуданд.
Ў дар самти тасвир ҳам устод буд. Ба таври аҷиб, ӯ на танҳо дар хаткунӣ, балки дар коркарди ороишӣ ва тасвири китобҳо шеваи аъло ва баланде дошт. Тазҳиб ва тасвир дар замони гузашта дар китобҳо ба аҳамияти хосае баробар буданд, зеро ҳар китоб ва асар бояд на танҳо аз назар мазмун, балки аз ҷиҳати визуалӣ низ зебо ва маънавӣ мебуд.
Тазҳиб, ки зебо кардани китобҳо бо ранг ва нақшҳо мебошад, барои Амиршоҳ як воситаи беҳтар кардани эстетикаи китобҳояш буд. Ў китобро на танҳо ҳамчун як воситаи таҳсил, балки ҳамчун як ҳаҷми визуалӣ ва маънавӣ мебардошт. Ҳунари тасвир ва тазҳиб дар осори Амиршоҳ ба китобҳо ҷило ва ҳаёт мебахшид.
Сабзаворӣ дар замонҳои худ як катиб ва устоди хунар буд. Вай на танҳо шогирдони хунариро таълим медод, балки ба паҳн кардани хати форсӣ ва фалсафа кӯмак расонид. Як мавзӯи муҳим дар тасвири шахсияти Амиршоҳ ин аст, ки ӯ бо ҳамкории наздик ба китобхонаҳои номӣ ва муассисаҳои фарҳангӣ, ба таҳқиқ ва беҳсозии хати форсӣ ва тасвири китобҳо нақши муҳиме бозид. Воситаи аҳамиятнок дар коркард ва пешбурди хунарҳои тасвирӣ ва хаткунии Амиршоҳ дар китобхонаҳо ва осорхонаҳои фарҳангӣ буд, ки ба рушди илму адаб ва фарҳанг кӯмак мекард.
Ҳунар ва хати Амиршоҳ Сабзаворӣ ба осори илмӣ, адабӣ ва маънавӣ, ки ҳам дар замон ва ҳам баъдтар ба китобхонаҳо ва осорхонаҳо омада буданд, таъсири амиқ гузошт. Вай дар навъи хат ва хатҳои фалсафӣ, ки бо назарияҳои ахлоқӣ ва маърифати улуми исломӣ мувофиқ буд рамзи таҷассуми ҳикмату маърифат шуда, дар замонҳои баъдии худ ҷойгоҳи муҳимро ишғол намуд.
Навиштаҷот ва таълифоти касбӣ Амиршоҳ Сабзаворӣ инчунин дар шеваҳои навиштани китобҳо ва таълифоти адабӣ нақши амиқ дошт. Хаташ на танҳо зебо, балки мувофиқ бо мазмун ва ғояи амиқ буд. Ў барои шахсиятҳои маънавӣ ва адабӣ дар замонаш як намунаи барҷаста гардид.
Амиршоҳ Сабзаворӣ бо хунарҳои хутут, калиография ва тасвири хати настаълик як шахсияти беназир дар фарҳанги форсу тоҷик ба ҳисоб меравад. Ў на танҳо бо шеъри олиҷаноб ва наср, балки бо хати зебо ва хунарҳои ороишӣ таъриф ёфтааст. Амиршоҳӣ сабки хати настаълиқро ба як дараҷаи баланди эстетикӣ расонид ва бо ороишоти тасвирӣ ва тазҳибҳои зебо китобҳои худро дар рангорангии маънавӣ зинда кард. Таъсири ӯ ба ҳунар ва фарҳанг то имрӯз эҳсос мешавад ва номи ӯ дар қатори беҳтарин хунармандони замон боқӣ мемонад.
Шукрона Каримзода,
сармутахассиси шуъбаи Дастхатҳои
Шарқ ва китобҳои нодир.