Яъқуби Лайс. Порае аз назари муаррихин дар бораи аслу насаби Яъқуб

Дар бораи Яъқуб, ки муддате дар Хуросону Систон, Форсу Кирмон ва бархе аз вилоёти дигари Эрон даст ёфт ва он навоҳиро аз нуфузи халифа наҷот дода ва ба давлати Тоҳириён хотима дод, мутаассифона китоби ҷудогона ва мувассақе аз аҳди қадим боқӣ намондааст. Бештари матолибе, ки дар бораи Яъқуб ва ахлоқи ӯ навишта шуда, аз ривоёте аст, ки дар Хуросону Мовароуннаҳр аз замони Сомониён ва Ғазнавиён боқӣ монда ва бо вуҷуди доштани нукоти муфиду дақиқ аз иштибоҳе холӣ нест ва бештар ахбору ривоёте аст, ки муаррихини дастгоҳи хулафо интишор додаанд, бад-ин ҷиҳат, дар аҳволи Яъқуб иттилооти бисёр мухтасар ва холӣ аз диққат, гоҳе муғризона ба мо расидааст.

“Таърихи Систон” бо ин ки муддатҳо баъд аз Яъқуб таълиф шуда ва чун шомили ҳама шоеоти замонҳои собиқ аст, агарчи иштибоҳоте дорад, вале боз иттилооти судманде ба мо медиҳад, маъхази муҳимме барои тасҳеҳи ривоёти кутуби дигар ва такмили иттилооту маълумоти мо аст.

Ҳеч як аз китобҳои таърихӣ дар бораи Яъқуб ривояти дақиқе надорад ва ҳаққи ин марди бузургро, ки барои эҳёи истиқлоли Эрон солҳо ҷангида, риоят накарданд ва баъзе душманиро ба ҷое расониданд, ки гуфтаанд: рӯягарзодае (мисгаре) беш набуд. Муаррихини замони ӯ, ки таҳти тасаллути хулафои араб буданд, дар таҳқири вай муболиға карданд, танҳо нависандаи “Таърихи Систон” вазифаи худро ба хубӣ анҷом дода аст. Ба таври хулоса, назари муаррихинро дар бораи аслу насаби Яъқуб дар ин ҷо зикр мекунем:

1. Ҳамдуллоҳ Муставфии Қазвинӣ дар “Таърихи гузида” овардааст: “Лайс рӯягарбачаи систонӣ буд ва чун дар худ нахвате (ғурур) медид, аз силоҳварзӣ ба айёриву роҳзанӣ пардохт. Аммо дар он тариқ инсоф супурдӣ, моли касе ба якборагӣ набурдӣ ва будӣ, ки аз бурда баъзе боз додӣ. Шабе хазонаи Дирҳам ибни Наср бинни Рофеъ ибни Лайс ибни Насри Сайёрро, ки волии Систон буд, бурид ва моли беқиёс берун бурд. Пас, чизе шаффоф ёфт, тасаввури гавҳаре кард, бардошт ва забони имтиҳон бар ӯ зад, ки намак буд. Чун ҳақи намак пеши ӯ бар қабзи мол ғолиб омад, мол бигузошт ва бирафт. Шабгарди хозин аз он мутааҷҷиб шуд, ба  Дирҳам бинни Наср бинмуд. Дирҳам мунодӣ кард ва дуздро амон дод, то ҳозир шавад. Лайси Саффор пеши ӯ рафт. Дирҳам пурсид: “Чун бар амвол қодир шудӣ, муҷиби нобурдан чӣ буд?” Лайс ҳикояти намак ва ҳаққи онро ёд кард. Дирҳамро писандида омад, ӯро бар даргоҳи худ роҳ дод ва пеши ӯ мартабаву ҷоҳ ёфта ва амири лашкар шуд”.
2. Ба гуфтаи соҳиби китоби “Равзату-с-сафо” Лайс ибни Муаддал се писар дошт: Яъқуб, Амр ва Алӣ, ки ба гумони ӯ ҳар се ба салтанат расиданд.
3. Ёқути Ҳамавӣ дар “Муъҷаму-л-булдон” Лайсро соҳиби 4 писар дониста: Яъқуб, Амр, Алӣ ва Тоҳир. Ва гӯяд: “Алӣ ба хидмати Рофеъ ибни Ҳарсама даромад ва Тоҳир дар Буст кушта шуд, Яъқуб ва Амр ба аморат расиданд».
4. Абдулҳай Заҳҳоки Гардезӣ дар “Зайну-л-ахбор” гӯяд: “Яъқуб дар деҳкадаи Қарнини ҳаволии Систон по ба арсаи вуҷуд гузошт ва дар қалил муддате бар Хуросону Табаристон ва Форсу Кирмон даст ёфт ва силсилаи Саффориёнро ташкил дод». Навиштаи Гардезӣ монанди муаррихи дигар нисбат ба Яъқуб рӯйи хуше нишон надодааст. Ва гӯянд: “Яъқуб дар оғози амр монанди падар ба шуғли рӯягарӣ машғул буд ва моҳона 15 дирҳам уҷрат дошт. Чун табъи баланд дошт, ба-дон мақом розӣ набуд, дар садади роҳзанӣ ва айёрӣ баромад ва ҷамъеро гирди худ фароҳам кард ва қавофилро мезад”.
5. Дар “Ҳабибу-с-сияр” роҷеъ ба оғози кори Яъқуб чунин омада: Тамомии авқоти ҳаёти Лайс ба дӯредгарӣ масруф буд ва Яъқуб низ дар мабодии айёми ҷавонӣ ба ҳамон кор ишғол дошт ва ҳар чи пайдо мекард ба зиёфати баъзе сибён (ҷавонон) харҷ мекард. Чун ба синни рушду тамйиз расид, қавме аз ҷавонони ҷалад ғошияи (фармонбарӣ) мутобааташро бар дӯш гирифтанд. Он гоҳ Яъқуб оғози қатъи тариқ карда ва дар он амр шароити инсоф маръӣ медошт ва ба андак чизе аз мусофирон қонеъ мегашт.
6. Муаллифи “Эҳёу-л-мулук” насаби Яъқубро чунин оварда: Чун Хусрав Парвиз қабули дини ислом накард, давлат аз Аҷам рафта ба авлоди араб расид. Ардашер ибни Қубод ибни Хусрав дар замони шоҳии Яздигурд ба ҳудуди Дизфул (Дижпул) омад ва баъд аз шикасти Яздигурд ба ҳимояти яке аз бузургони он ҷо, ки аҷдодаш дар аҳди Нушервон тарбият ёфта буданд, дар гӯшае махфӣ шуд. Кайхусрав ибни Ардашер писари ӯ натавонист он ҷо бимонад, аз Дизфул ба Форс, аз он ҷо ба Ҳафтвод, ки ҳоло қасабаи Бам бошад, нузул кард ва муддати чанд сол ҳукумат кард. Ва писари ӯ Ҳомун ибни Кайхусрав аз он ҷо ба Систон омад ва дар ҳаволии рустои Ҳавзи Доро, ки мавзеест аз Нимрӯз, сокин шуда ба равиши фуқаро ва масокин рӯзгор мегузаронид ва аз насли ӯ Наср ибни Халаф ибтидо ҳирфаи рӯягарӣ дошт, бо Лайс падари Яъқуб чунонки Яъқуб ба Оли Саффор машҳур аст ва насаби Яъқубро ба Нушервон мерасонад.
7. Хонаводаи Саффориён насаби худро ба Сосониён мерасонид, яъне ибтидо ба Нушервон ва аз Нушервон ба Таҳмурас. Маъмул буд, ки бисёре аз хонаводаҳои ҳукуматӣ насаби худро ба шоҳони қадим мерасониданд, чунонки Сомониён насаби худро ба Баҳроми Чӯбина ва Оли Бӯя ба Яздигурди Сосонӣ мерасонд. Падари Яъқуби Лайс марде гумном аз рустои Қарнин ва чаҳор фарзанд дошт: Яъқуб, Амр, Тоҳир ва Алӣ.

Лайс дар бозор дукконе ба шуғли рӯягарӣ иштиғол дошт ва он ҷо потуқи (сардастаи) айёрон буд. Яъқуб низ ба шуғли рӯягарӣ иштиғол дошт ва ҳар чи меёфт, бо сибён харҷ мекард. Ба ақидаи устод Бостонии Порезӣ, иллати ба вуҷуд омадани силсилаи насаб ва пайвастани силсилаҳои дохилии Эрон ба хонадонҳои бузурги Эрони бостон, ҳанӯз эътиқод ба фарри эзадӣ дар хонадони қадими подшоҳони Эрон буда, ки аз эътиқоди зурдуштиёни собиқ аст ва дар он замон ҳанӯз каму беш дар байни мардум муътақидине дошта аст. Яъқуб дар шаҳри Заранги Систон ба рӯягарӣ машғул шуд, агарчи сарвате надошт ва зоҳиран аёр ва ба ду сифат мумтоз буд: аввал, ишқу муҳаббат ба ватан ва нафрат аз аҷнабӣ; дуввум, ҷавонмардӣ ва саховаттабъ. Ва ҳамин ду сифат боиси пешрафти кори ӯ шуд.

Хулас, Маркази “Тоҷикшиносӣ”-и Китобхонаи миллӣ тасмим гирифтааст, китоби “Таърихи давлати Саффориён”-и доктор Ҳасан Яғмоиро дар радифи силсилакитобҳои “Тоҷнома” – Тоҷикон дар масири тамаддун таҳия намояд.

Таҳияи Сармутахассиси
Маркази “Тоҷикшиносӣ”
Зиёев М.