Як рӯи адабиёт дар таърихи башар. 18 – уми октябр

Соли 1741 дар Амен сиёсатмадор, ихтироъкор ва нависандаи фаронсавӣ Пер Шодерло  де Лакло чашм ба олами ҳастӣ кушод.

Пер Амбруаз Франсуа Шодерло де Лакло (1741-1803) пешвои сиёсиву низомии Фаронса буд, ки бо романи худ «Робитаҳои хатарнок» машҳур аст. Ў дар оилаи мансабдор  ба воя расидааст.

Соли 1763 мактаби артиллерияро бо рутбаи лейтенант хатм  мекунад ва баъдан дар гарнизони Тул хонда, хидмати ҳарбӣ кардааст. Дар баробари хидмати аскарӣ ба омўзиши адабиёт низ шуғл меварзад. Шодерло   нависандаи касбӣ набуд, вале таҷрибааи ҳарбиаш ба ў имкон дод, ки қаҳрамонони китобашро равшан ва воқеӣ тасвир кунад. Романи ӯ “Робитаҳои хатарнок“(1782) ба муаллиф шӯҳрати ҷаҳонӣ овард, он яке аз маъруфтарин осори насрии асри XVIII ба шумор мерафт.

Муваффақияти роман ногаҳон ба даст омад. Дар зарфи як моҳ теъдоди ду ҳазор нусха пурра фурӯхта шуд, ки ин аз нав нашри фаврии онро талаб мекард. Ба ғайр аз ду нашрияи қонунӣ, танҳо дар давоми солҳои 1782 ва 1783 қариб 50 нашри қалбакй пайдо шуд. Номи Шодерло  де Лакло ҳама ҷо вирди забонҳо гардид ва романи ў аз даст ба даст мегузашту мардум онро мутолиа карданд.

Нависанда 5 сентябри соли 1803 дар Торанто (Италия) Лаклос бар асари хастагии шадиди асаб ва сирояти шадиди рӯда ба худ наомада вафот кард.

Соли 1859 дар Порис файласуфи яҳудии фаронсавӣ, дорандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи адабиёт дар соли 1927, яке аз бузургтарин файласуфони асри ХХ Анри Бергсон ба дунё омад.

Соли 1880 дар Одесса нависанда Владимир Жаботинский тавалуд шуд.

Владимир Жаботинский дар оилаи яҳудиёни мудғам ба воя расидааст. Вақте ки Владимир панҷсола буд, оила бо сабаби бемории падараш ба Олмон кӯчид. Падар соли дигар даргузашт, вале модар ба нодорӣ нигоҳ накарда, дӯкончае кушод ва писарашро ба гимназияи Одесса фиристод. Дар гимназия Жаботинский ба таври миёна таҳсил мекард лекин онро хатм накард, зеро аз синни 16-солагӣ ба рӯзноманигорӣ шавқу рағбат пайдо карда, дар бузургтарин рӯзномаи музофотии Русия «Одесский листок» ба нашр шурӯъ кард ва аз ҷониби ин рӯзнома ҳамчун мухбир ба Швейтсария ву Италия фиристода шуд. Инчунин бо рўзномаи «Одесские новости» ҳамкорӣ мекард. Маълумоти олии худро дар Донишгоҳи Рум дар факултаи ҳуқуқ гирифтааст. Муаллифи яке аз тарҷумонҳои русии «Зоғ»-и Эдгар По ба шумор меравад. Якчанд асарҳои шоирона, фелетонҳо ва мақолаҳои Жаботинский пеш аз инқилоб алоҳида чоп шуда буданд: «Дар бесарусомонии донишҷўӣ» (аз ҳаёти донишҷўёни италянӣ), «Даҳ китоб», шеъри «Шарлоттаи бечора», ки М. Горкий ба он баҳои баланд дода буд.

Куприн инчунин ба «истеъдоди модарзодии» Жаботинский бовар дошт ва ишора кард, ки агар ӯ ба фаъолиятҳои саҳюнистӣ таваҷҷӯҳ намекард,  дар адабиёти рус ҷойи намоёнро сазовор мешуд.

Авҷи осори адабии Жаботинский дар байни Ҷангҳои Якум ва Дуюми Ҷаҳонӣ рост меояд. Романҳои «Самсони Нзорей» (1926) ва «Панҷ кас» (1936), ёддоштҳои «Қиссаи ҳаёти ман» (ба забони ибрӣ, тарҷумаи русӣ 1985) ва «Дар бораи полк» (1928), «Ҳақиқат дар бораи Ҷазираи Тристан да Руня» нашр шуданд. Мероси адабии Жаботинский, махзани шахсӣ, мактубҳо (тақрибан ҳафт ҳазор), ҳуҷҷатҳои сершумор (тақрибан як миллион), инчунин ҳама гуна нашрияҳои ба ӯ бахшидашуда дар Тел-Авив, дар Институти Жаботинский, ки як қисмати он осорхонаи Жаботинский мебошад, маҳфуз аст.

Жаботинский 4 августи соли 1940 аз сактаи дил даргузашт.

Соли 1894 дар Будапешт нависандаи маҷорӣ Тибор Дери ба дунё омад.

Тибор Дери дар оилаи соҳибкори калон ба воя расида, дар Маҷористон ва Швейтсария  таҳсил кардааст.  Аввалин асараш повести «Лия» соли 1917  нашр шудааст. Солҳои 1918-1919 ба ҳаракати инқилобӣ ҳамроҳ шуда, ба сафи ҳизби коммунист дохил шуд. Баъди торумори Ҷумҳурии Маҷористон ў ба Ғарб муҳоҷират карда, дар Олмон, Югославия, Италия, Австрия, Фаронса зиндагӣ кардааст. Соли 1934 ба Ватан баргашт. Солҳои 1934-1945 дар болои китоби асосии ҳаёташ – романи ҳазорсаҳифаи «Ибораи нотамом» кор кардааст. Ӯ дар соли 1938 барои тарҷумаи китоби Андре Гиде «Бозгашт аз ИҶШС» чандин маротиба аз ҷониби мақомоти Хорти зиндонӣ шуд. Аз соли 1950 бо коммунистон дар мухолифа қарор гирифт ва  соли 1953 аз ҳизби коммунист хориҷ гардид.

Соли 1954 ба Имре Над дар бораи зарурияти ислоҳоти калони сиёсӣ ва иҷтимоӣ мактуби кушод фиристод. Дери яке аз онҳоест, ки рўйдодҳои инқилобиро дар соли 1956 тарҳрезӣ карда буданд. Баъди шикасти нави инқилоб соли 1957 ба муддати 9 сол аз озодӣ маҳрум шуда, соли 1960 авф гардид. Дар ин солҳо ӯ ба тарҷума машғул буд. Соли 1977 дар Будапешт вафот кардааст.

Соли 1894 дар Режитса нависанда, намоишноманавис, филмноманавис, адабиётшинос ва мунаққиди шўравии рус Юрий Тинянов чашм ба олами ҳастӣ кушод.

Юрий Николаевич Тинянов дар оилаи духтур ба воя расидааст. Аз соли 1904 Юрий дар гимназияи Псков мехонад ва соли 1912 онро бо баҳои аъло хатм кардааст. Соли 1918 факултаи таъриху филологияи Донишгоҳи Петроградро хатм кардааст. Дар давраи таҳсил ў ҳаёт ва эҷодиёти шоир ва мунаққид  В. К. Кюхелбекерро меомўхт.

Тинянов аввалин шуда асарҳои дастнависи Кюхелбекерро хонда, баъд онро нашр кард. Аввалин китоби ў «Гогол ва Достоевский. Ба сўи назарияи тақлиди ҳаҷвӣ» соли 1921 аз чоп баромад. Муаррихи адабиёт Тинянов дар китоби якуми худ аллакай худро ҳамчун олими боистеъдод муаррифӣ кард. Вай бо истеъдоди бузурги бадеии худ низ фарқ мекард. Ин дар аввалин романи Тинянов «Кюхля», ки дар бораи Кюхелбекер нақл мекунад, зоҳир шуд. Романи Тинянов «Марги Вазир–Мухтор», роману повестҳои таърихии «Подпоручик Киже», «Фарди мумӣ», «Витушишникови ҷавон» ва романи «Пушкин» низ миёни хонандагон машҳуранд.

Тинянов на танҳо нависандаи таърихӣ, муаррих ва адабиётшинос, балки муаллифи филмномаҳои «Шинел» ва «Иттифоқи кори бузург» ҳам мебошад. Тинянов солҳои зиёд аз бемори вазнин азият мекашид.

Юрий Николаевич Тинянов 20 декабри соли 1943 дар Маскав вафот кард.

Соли 1909 нависандаи итолиёвӣ Алфредо Ориани вафот кард.

Нависанда Алфредо Ориани 22 августи соли 1852 дар Фаентса (Равенна) дар оилаи азсилзода ба олам омадааст. Вай таҳсилро дар Болония оғоз карда, онро дар Рум идома дод ва соли 1872 дар Неапол дараҷаи ҳуқуқшиносиро гирифт. Баъди соҳибмаълумот шудан, ба Болоня баргашт, то худро ба касби ҳуқуқшиносӣ бахшад, аммо дарк кард, ки ӯ табиати тамоман дигар дорад: воқеан танҳоӣ, мулоҳиза ва навиштанро дӯст медошт.

Вай кори худро тарк карда, ба кўшки оилавиашон ба Касола Валсенио, ки дар минтақаи Равенна ҷойгир буд, меравад: маҳз дар ҳамин ҷо Ориани босавод, ки нависанда, очеркнавис, инчунин муаррих, рӯзноманигор ва намоишноманавис мешавад, таваллуд шудааст.

Дар соли 1876 Алфредо Ориани асари тарҷумаиҳолии «Мемори усили»-ро нашр кард, ки дар он шахсияти ў беқарор, баъзан бепарво, вале аслан ошиқ, ҳамон романтизме, ки ҳисси амиқи ватандўстии ўро фаро гирифтааст, пайдо мешавад.

Осораш, ки  то соли 1883  “Al di là“, (достони ишқи ду зан, 1877),  ҳикояҳои “Граминӣ“, (1879), “Не“, (1881), чор ҳикояи “Квартет“, (1883) нашр шуданд, ба ў унвони нависандаи «фаҳшнавис»-ро додаанд.

Дар соли 1886 Ориани бо навиштани “Матримонио“, эссее, ки дар он ба зидди талоқ, мавзӯи сиёсии он замон баромад кардааст, самти эҷодии худро дигар кард. Пас аз он очеркҳои таърихии «Фино а Догали»  (1889) ва «Муборизаи сиёсӣ дар Италия» (1892) пайи ҳам рўйи чоп омаданд. Баъдан нависанда бо романҳои «Душман» ва «Рашк», ҳарду соли 1894, «Мағлубият» (1896), «Гирбод» (1899), «Холокост» ва «Дар дучарха» (1902) ва  маҳзакаҳои драмавӣ аз ҷумла «Мағлубнопазир» (1902) ба адабиёти бадеӣ баргашт.

Ориани фаъолияти нависандагии худро бо асари таъсирбахши таърихӣ ва фалсафии «Шӯриши олӣ»-и соли 1908 ба анҷом мерасонад.

Алфредо Орианӣ дар Касола Валсенио дар синни 56 солагӣ даргузашт.

Соли 1934 дар Маскав нависандаи асарҳои жанри тахайюлии шӯравӣ Кир Буличев барандаи ҷоизаи давлатии ИҶШС дар соли 1982 ва ҷоизаи адабии ба номи Аэлита дар соли 1997 ба дунё омад.

Кир Буличев (номи аслиаш Игор Всеволодович Можейко) яке аз маъруфтарин адибони асарҳои жанри тахайюлии шӯравӣ, шарқшинос ва филмноманавис аст. Пас аз хатми мактаб ба Донишкадаи давлатии забонҳои хориҷии Маскав ба номи Морис Торез дохил шуда, соли 1957 онро хатм кардааст. Ду сол дар Бирма тарҷумон ва мухбири АПН шуда кор кард, соли 1959 ба Москва баргашт ва ба аспирантураи Донишкадаи шарқшиносӣ дохил шуд.

Аввалин ҳикояаш «Маунг Ҷо зиндагӣ хоҳад кард» соли 1961 нашр шудааст. Вай соли 1965 ба навиштани асарҳои жанри тахайюлӣ шурӯъ кард. Достони «Қарзи меҳмоннавозӣ» ҳамчун «тарҷумаи ҳикояи нависандаи Бирма – Маунг Сейн Ҷи» нашр шуд. Боқимондаи асарҳои тахайюлӣ бо тахаллуси “Кирилл Буличёв” нашр шуданд – тахаллус аз номи зан ва номи духтарии модари нависанда иборат буд. Баъдан, номи «Кирилл» дар муқоваи китобҳо бо ихтисораи «Кир» навишта мешуд ва ҳамин тавр «Кир Буличев»-и машҳури ҳозира ба вуҷуд омад. Нависанда то соли 1982 номи аслии худро махфӣ медошт, зеро бовар дошт, ки роҳбарияти Пажӯҳишгоҳи шарқшиносӣ асари тахайюлиро кори ҷиддӣ қабул намекунад ва метарсид, ки пас аз ифшои тахаллуси худ ӯро аз вазифа сабукдӯш мекунанд.

Зиёда аз бист асари нависанда ба навор гирифта шудааст, аз ҷумла, аз рӯи повести «Сад сол пеш» яке аз машҳуртарин филмҳои бачагонаи ИҶШС миёнаҳои солҳои 80-ум – филми панҷсериягии «Меҳмон аз оянда» ба навор гирифта шудааст. Соли 1982 барои филми бадеии «Бо машаққат ба сўи ситораҳо» ва филми тасвирии «Асрори сайёраи сеюм» барандаи Мукофоти давлатии ИҶШС гардид. Зимни супоридани Ҷоизаи давлатӣ тахаллусаш ошкор шуд, аммо аз вазифааш барканор нашуд. Кир Буличев ҳамчунин муҳаррири маҷаллаҳои тахайюлии «Полдень. XXI век» ва «Если» буд.

Игор Всеволодович 5 сентябри соли 2003 дар синни 68-солагӣ пас аз бемории вазнину тӯлонӣ даргузашт.

Соли 1955 дар Мадрид нависанда ва файласуфи испанӣ Хосе Ортега-и–Гассет дар синни 72-солагӣ даргузашт.

Ортега аввалин китоби худ «Мулоҳизаҳо дар бораи Дон Кихот»-ро соли 1914 нашр кардааст. Навиштаҳои Ортега, аз қабили «Мулоҳизаҳо дар бораи Дон Кихот» ва «Испанияи ноустувор» (España invertebrada, 1921) тафаккури муаллифро ҳамчун як испанӣ ва аврупоӣ инъикос мекунанд. Қобилияти ақлӣ ва истеъдоди бадеии ӯ дар асарҳои «Мавзуи замони мо» (El tema de nuestro tiempo, 1923) ва «Дегуманизатсияи санъат» (La deshumanización del arte, 1925) аён аст.

Инчунин Ортега дар солҳои 1930 бо асари худ «Исёни омма» шӯҳрати ҷаҳонӣ пайдо кардааст.

Фаъолияти омӯзгории Ортега барои рушди мактаби фалсафӣ дар Испания аҳамияти бузург дошт. Ҳамин тавр, китоби «Фалсафа чист?» дар асоси курси лексияҳои Ортега соли 1929 дар Донишгоҳи Мадрид мехонд, рўи чоп омад.

Соли 1964 дар Лидс (Англия) нависандаи асарҳои жанри тахайюлии англис, рӯзноманигор, барномасоз Чарлз Страус, барандаи ҷоизаҳои Ҳуго, Локус, Скайларк ва Сидевис  ба дунё омад.

Чарлз Стросс (номи пурра: Чарлз Дэвид Ҷорҷ Стросс) аллакай дар синни шашсолагӣ фаҳмид, ки мехоҳад нависандаи асарҳои жанри тахайюлӣ шавад. Аввалин кӯшишҳои ӯ дар навиштани асарҳои тахайюлӣ барои бозии “Dungeons and Dragons” буданд. Асарҳои Стросс аз жанри илмӣ-тахайюлӣ,  даҳшат ва тахайюлоти Лавкрафтӣ иборатанд. Ӯро аксар вақт ба истилоҳ ба “насли нав”-и нависандагони жанри асарҳои тахайюлии бритониёӣ (аз ҷумла Алестер Рейнолдс, Кен Маклеод ва Лиз Вилямс) дохил мекунанд.

Аввалин ҳикояи Чарлз “Бачаҳо“ соли 1987 (дар маҷаллаи Interzone) пайдо шуд. Аввалин романи ӯ бо номи «Scratch Monkey» ба далели ихтилофи назар бо ношир рўйи нашрро надид, романи навбатии ӯ “The Atrocity Archive” дар шакли боб (дар маҷаллаи Spectrum SF) нашр шуд ва аввалин китоби комили ў маҷмӯаи «Toast: And Other Rusted Futures» буд, ки соли 2002 нашр шуд. Ҳоло Чарлз Стросс бо ҳамсараш Феорег дар Эдинбург (Шотландия) ба сар мебарад ва тамоми вақти холии худро ба навиштани китобҳояш сарф мекунад.

Соли 2015 дар Қоҳира нависанда ва рӯзноманигори мисрӣ Ҷамол Ал-Ғайтонӣ (Ҷамол Аҳмад ал-Ғайтонӣ), яке аз бузургтарин ва серхонандатарин насрнависони Миср даргузашт.

Ҷамол Аҳмад ал-Ғайтонӣ 9 майи соли 1945 дар деҳаи Гуҳайна (музофоти Суҳоҷ, Миср) чашм ба олами ҳастӣ кушод.  Ў бо навиштани романи аввалинаш “Зайни Баракат” (1972, русӣ) аллакай ба зинаи шуҳрат расид. Китобу романҳои ӯ “Зайни Баракат», «Ҳодисаҳо дар кӯчаи ал–Заъфаронӣ» (1976), «Заминҳои ал-Ғайтонӣ» (1981), «Китоби муъҷизаҳои илоҳӣ» (1983-1987) ва ғайра пурхонандатарин дар Мисранд. Ва аксари онҳо ба чандин забонҳои аврупоӣ тарҷума шудаанд.

Соли  2021 шоир, драманавис, адабиётшинос, узви Шӯрои Анҷумани байнулмилалии тоҷикон ва форсизабонони ҷаҳон «Пайванд» (1990) Ҳаёт Неъмат дар синни 78-солагӣ аз олам даргузашт. Вай 31-июли соли 1943 дар деҳаи Қавола, ноҳияи Самарқанд таваллуд шуда буд.  Дар чаҳорсолагӣ, дар натиҷаи фалокате, маҷрӯҳ гардида, ҳаштуним сол бистарӣ будааст. То синфи ҳафтум дар мактаби русии бемористон, аз синфи ҳашт дар мактаби миёнаи № 16 таҳсил кардааст. Соли 1982 факултаи филологияи Донишкадаи давлатии омӯзгории Самарқанд ба номи Садриддин Айниро бо дипломи аъло хатм кардааст. Аз моҳи июни соли 1965 то августи 1983 дар идораи маорифи халқи ноҳияи Самарқанд ба ҳайси сармуҳосиб, аз моҳи августи соли 1983 то декабри 1996 ба ҳайси сармуҳосиби Идораи таълими вилояти Самарқанд адои вазифа намудааст

Аз 16-солагӣ ба ду забон (тоҷикӣ ва ӯзбекӣ) шеър мегуфт. Аз нақли ӯ:

«Ман худам намедонам аз кай ба шеърнависӣ оғоз намудаам ва аввалин шеърам кадом аст. Чунки ман дар даруни шеър калон шудаам, мо бо шеър бозӣ мекардем, модарам моро бо шеър бедор мекарданд, ки на дар ҳама хонадон ин чиз буд. Маҷмӯаи шеърҳои ман бо номи „Шир…!шеър…! шер“ буда, бештари мисраҳои он ба мавзӯҳои фалсавӣ бахшида шудааст.»

Намунаҳои ашъораш дар рӯзномаву маҷаллаҳои гуногуни Ӯзбекистон, Тоҷикистон, Эрон, Эстония, Фаронса, Лондон, Амрико, Исроил чоп шудаанд. 100 ғазали Саъдии Шерозӣ, 120 ғазали Ҷомӣ ва 100 ғазали Имом Хумайниро ба ӯзбекӣ тарҷума кардааст, ки аз ҷониби Интишороти «Алҳудо» (Эрон) ба табъ расидаанд.

Дар соҳаи драманависӣ ҳам қалам ронда, чанд драмаи манзум офаридааст, ки «Меҳри пирӯз ё зодаи нур» ва дилогияи «Дарди рӯзгори Одам» иборат аз ду намоишнома («Бародаркуш» ва «Фаромӯшӣ») аз он ҷумлаанд.

Дилогияи «Дарди рӯзгори Одам» соли 1997 дар Озмуни драманависони тоҷик сазовори мукофоти дувум гардидааст. Соли 2000 Ширкати синамои «ДУНЭ»-и Фаронса дар ҳамкории киносозони Испания дар бораи Ҳаёт Неъмат филми мустанаде бардоштааст. Дар бисёр корфаронсу симпозиумҳои байналхалқӣ, ки дар Ӯзбекистон, Тоҷикистон, Эрон, Арманистон, Лондон созмон ёфтаанд, иштирок доштааст.

Аъзои Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон буд.

Соли 2022 нависандаи амрикоӣ Том Мэддокс аз сактаи мағзӣ аз олам гузашт.

Аввалин ҳикояаш «Halo» соли 1991 нашр шудааст. Ҳикояи «Чашмони мор» дар маҷмӯаи Mirrorshades, ки аз ҷониби Брюс Стерлинг таҳрир карда шудааст, пайдо шудааст.  Якҷоя бо Гибсон, ӯ барои ду манзараи силсилаифилми  «Маводҳои махфӣ» (X-Files) – Kill Switch ва First Person Shooter филмнома навиштааст.

Мэддокс асарҳояшро таҳти иҷозатномаи «Creative Commons» дар вебсайти худ нашр кардааст. Вай инчунин ба ҳайси профессори адабиётшиносӣ дар Коллеҷи давлатии Эвергрин дар Олимпия, иёлати Вашингтон кор кардааст.

Таҳияи Сафаргул Ҳусайнова