Як рӯзи адабиёт дар таърихи башар. 10 – уми феврал
Соли 1499 нависанда ва инсонпарвари швейтсарӣ Томас Платтер ба дунё омадааст.
Соли 1837 дар Санкт-Петербург шоири рус, классики адабиёти бачагона Александр Пушкин дар синни 37-солагӣ даргузашт.
А.С. Пушкин 26 майи соли 1799 дар шаҳри Москав, дар маҳаллаи олмониён таваллуд шудааст. Ўро мураббиёни фаронсавӣ ба воя расонида, аз мактаби хонагӣ ӯ танҳо дониши аълои забони фаронсавӣ ва муҳаббати хонданро гирифтааст.
Александр Пушкин дар ҳафтсолагӣ ба навиштани аввалин асарҳояш шурӯъ кардааст. Ӯ яке аз аввалин адибони рус буд, ки аз эҷодиёташ маблағ ба даст овард. Вай на танҳо шеърҳои лирикӣ, балки афсонаҳо, насри таърихӣ ва асарҳоро барои ҷонибдории инқилобиён эҷод кардааст — шоирро ҳатто барои озодфикриаш бадарға кардаанд.
Пушкин баъди хатми литсей дар моҳи июни соли 1817 бо рутбаи котиби ҳайат ба кори ҳайати корҳои хориҷӣ таъин гардид, вале дар он ҷо ягон рўз ҳам кор накарда, комилан ба эҷодкорӣ машғул шуд. Шеърҳои «Озодӣ», «Ба Чаадаев», «Деҳа», «Дар Аракчеев» ба ҳамин давру замон тааллуқ доранд.
Вай ҳанўз пеш аз хатми литсей, соли 1817 ба навиштани шеъри «Руслан ва Людмила» оғоз кард, ки онро моҳи марти соли 1820 ба итмом расонд.
Дар моҳи май ӯ ба ҷануби Русия бадарға шуд, ки “Русияро бо мисраҳои нафратовар» пур кард.
Моҳи июли соли 1823 Пушкин таҳти фармондеҳии граф Воронтсов фиристода шуд ва ў ба Одесса кўчид.
Пушкин дар Михайловский, ки соли 1824 ба он ҷо бадарға шуда буд, ҳамчун рассоми ҳақиқатнигор шуҳрат ёфт: вай ба навиштани достони «Евгений Онегин» идома дод, «Борис Годунов»-ро оғоз кард, шеърҳои «Ба Давидов», «Дар Воронтсов», «Дар Александри I» ва ғайраҳоро эҷод кард.
Соли 1830 паҳншавии вабо ўро маҷбур кард, ки чанд моҳ дар Болдино бимонад. Ин давраи эҷодиёти шоир бо номи «Тирамоҳи Болдино» машҳур аст. Дар Болдин асарҳои «Қиссаҳои марҳум Иван Петрович Белкин», «Фоҷиаҳои хурд», «Хонача дар Коломна», «Саргузашти коҳин ва коргари ў Балда», шеърҳои «Элегия», «Девҳо», «Бахшиш» ва ғайраҳоро эҷод кард ва «Евгений Онегин»-ро ба охир расонд.
Тобистони соли 1831 ба навиштани «Таърихи Пугачёв», тадқиқоти таърихии «Таърихи Пётри I» шуруъ намуд.
Солҳои охири ҳаёташ Пушкин асарҳои «Модкаи қарамашшоқ», «Шабҳои Миср», «Духтари капитан», шеъри «Савораи биринҷӣ» ва афсонаҳо эҷод кардааст. Афсонаи Пушкин дар бораи «Моҳигир ва моҳии тилло» дар асоси афсонаи бародарон Гримм, «Моҳигир ва зани ў» эҷод шудааст.
Дар охири соли 1835 ба Пушкин иҷозат дода шуд, ки маҷаллаи шахсии худро, ки «Современник» ном дошт, нашр кунад.
29 январ (10 феврал) соли 1837 шоир дар дуэл сахт захмдор шуда, вафот кард.
Пеш аз дуэли охирини худ Пушкин аз занаш пурсид: «Барои кӣ гиря мекунӣ?». Ҷавоб хеле одӣ буд: «Барои касе, ки кушта мешавад».
Соли 1878 дар Бирмингем нависандаи бритониёӣ Ҷеффри Фарнол таваллуд шудааст.
Ҷеффри Фарнол аввалин китобҳои худро дар жанри романтикиаи таърихӣ нашр мекунад. Пас аз он, ки эҷодиёти ў ба муваффақият ноил гардид, ин ба Фарнол имкон дод, ки нависандаи касбӣ шавад. Дар маҷмӯъ, ӯ тақрибан 40 роман ва маҷмӯаҳои ҳикояҳо (аз ҷумла дар жанри детектив), якчанд китобҳои илмӣ-оммавӣ ва бачагона навиштааст.
Ҷеффри Фарнол 9 августи соли 1952 аз бемории саратон вафот кард. Китоби охирини Фарнолро ҳамсараш Филлис, ки бо ӯ дар соли 1938 издивоҷ кардааст, ба итмом расонд.
Соли 1881 нависанда ва мутарҷими рус Борис Константинович Зайтсев чашм ба олами ҳастӣ кушодааст. Бартарияти асосии эҷодиёти ў хушбахтӣ, ибтидои ҷаҳонбинии дурахшону некбинонааш мебошад.
Дар соли 1906 шиносоии ў бо Бунин ба дўстии давомдор табдил меёбад, ки ин дустӣ то рузхои охирини ҳаёти онҳо давом мекунад.
Соли 1912 дар Москва «Нашриёти китоби нависандагон» таъсис ёфт, ки ба он Бунин, Зайтсев, Телешов, Шмелев ва дигарон дохил шуданд; ин ҷо дар маҷмуаҳои «Калом» Зайтсев асарҳои барҷастаашро ба монанди «Ситораи кабуд», «Модар ва Катя», «Мусофирон»-ро чоп мекунад. Ҳамчунин дар ин ҷо нашри аввалин асарҳои дар ҳафт ҷилд оғоз меёбад.
Соли 1927 достони «Ҳаёти ман ва Диана» нашр шуд, ки яке аз беҳтарин асарҳои Зайтсев дониста мешавад.
Соли 1890 дар Маскав шоир, насрнавис ва тарҷумони шуравии рус, барандаи ҷоизаи Нобел дар бахши адабиёт дар соли 1958 Борис Пастернак, ба дунё омадааст. Ў яке аз бузургтарин шоирони рус дар асри ХХ ба шумор меравад.
Аввалин ашъорашро дар синни 23-солагӣ нашр кардааст. Соли 1955 романи «Доктор Живаго»-ро ба итмом расонд, ки барои он пас аз се сол барандаи ҷоизаи Нобел дар адабиёт гардид. Вале баъд аз он, ки аз ҷониби ҳукумати Шӯравӣ ва як қатор ҳамкасбонаш мавриди таъқиб қарор гирифт, дар натиҷа маҷбур шуд, ки аз ҷоиза даст кашад.
Соли 1898 дар Аугсбург намоишноманавис, шоир ва насрнависи олмонӣ Бертолт–Брехт, асосгузори Театри ансамбли Берлинер таваллуд шудааст.
Соли 1904 мақоланавис, адабиётшинос ва ҷомеашиноси рус Николай Константинович Михайловский даргузашт. Ў фаъолияти адабии худро соли 1860 дар маҷаллаи «Рассвет» оғоз кардааст. Бо нашрияҳои даврии гуногун ҳамкорӣ кардааст. «Демократияи Фаронаса»-и Прудонро (1867) тарҷума кардааст. Аз соли 1868 дар маҷаллаи «Отечественные записки» фаъолият дошт. Баъди вафоти Н. А. Некрасов (1877) яке аз муҳаррирони ҳамин маҷалла (бо ҳамроҳии М. Е. Салтиков-Шедрин ва Г. З. Елисеев) шуд.
Пас аз баста шудани «Отечественные записки» (1884) дар маҷаллаҳои «Северный вестник» ва «Русская мысль» ва бо рӯзномаи «Русский ведомости» ҳамкорӣ кардааст.
Соли 1918 рўзноманигори итолиёвӣ, барандаи ҷоизаи сулҳи Нобел дар соли 1907 Эрнесто Теодоро Монета, вафот кард.
Соли 1919 дар Минск намоишноманавис, филмноманавис ва шоири рус Александр Володин таваллуд шудааст. Володин аввалин асарҳои худро соли 1953 ба табъ расонда, соли 1954 нахустин китоби «Ҳикояҳо»-и ў аз чоп баромад. Вай ҳамчун намоишноманавис аввалин бор соли 1956 пйесаи «Духтари фабрика»-ро навишт ва аз пайи ин дар тамоми мамлакат шуҳраманд гашт. Пйесаро дар бисёр театрҳо ба намоиш мегузоштанд.
Баъди 3 сол нахустнамоиши пйесаи дуюм бо номи «Панҷ шом» баргузор гардид, ки хеле бомуваффақият гузашт. А Володин бошад дар ин миён дар Театри Калони Ленинград ва театр-студияи «Современник»-и Москва ба фаъолият оғоз мекунад. Ба қалами ў пйесаҳои «Идеалист», «Хоҳарбузурги ман», «Таъинот» ва дигар пйесаҳо навишта мешаванд, ки дар замони Шуравӣ баҳои баландро сазовор гаштаанд.
Соли 1964 А.Володин аввалин филмномаашро бо номи «Занг мезананд, дарро кушоед!» анҷом дод. Баъд аз он «Сайругашти духтури дандон», «Ҳиндуи пурасрор» «Аз азизон ҷудо нашав!» ва ғайраро эҷод кардааст. Филмномаи «Марафони тирамоҳӣ»-и ў классики санъати филми шуравӣ гардидааст.
Соли 1981 А. Володин бо ҷоизаи давлатии ФР, соли 1999 ба ҷоизаи Президенти Федератсияи Россия сарфароз гардидааст. Вай инчунин дорандаи ордени «Нишони хидмат дар назди Ватан», дараҷаи 3, ҷоизаҳои «Ниқоби тиллоӣ» ва «Триумф», ҷоизаи «Царское Село» буда, ба унвони «Достони зиндаи Санкт-Петербург» сарфароз гардидааст.
Соли 1925 дар Фес, нависанда ва рассоми фаронсавии Марокаш Алин Ревейо де Ленс дар синни 43-солагӣ вафот кард. Соли 1922 китоби ҷолибтаринаш «Пушти деворҳои кӯҳнаву харобшуда» нашр шуд. Сюжаи роман зиндагии занони марокаш ва муносибати онҳо бо як ровии аврупоиро тасвир кунад. Ин роман дар бораи эҳтиром нисбати фарҳанги дигар, ки дар он замон хеле кам ба чашм мерасид, нақл мекунад.
Чанде пеш аз маргаш дар соли 1925 Алин Ревейло де Ленс «Саргузашти аҷоиби Агуида»-ро нашр кард. Инчунин пас аз марги нависанда соли 1925, китоби «Таҷрибаи ҳарамҳои Марокаш. Афсунгарӣ, тиб, зебоӣ» ба табъ расид.
Ва танҳо пас аз ҳафт соли вафоти нависанда, соли 1932 рўзномаи «Ревю де Пари» маҷмуаи дигари ҳикояҳои ўро бо номи «Полезҳои Мавритания» нашр кард. Ин ҳикоя дар бораи полезу обчакорӣ, ки ҷойгузини табиати зинда ва макони тасаллӣ барои занони мусалмоне, ки дар зиндон ба сар мебаранд нақл мекунад.
Соли 1933 намоишноманависи шӯравӣ ва рус, насрнавис ва филмноманавис Михаил Михайлович Рошин ба дунё омадааст. Ӯ аз соли 1963 ба эҷоди пйесаҳо машғул шудааст ва комилан ба намоишноманависӣ дода шуда буд. Баъди пошхӯрии ҳукумати шуравӣ вақташро ба фаъолияти мустақили эҷодӣ бахшидааст. Солҳои 1993-1998 дар якҷоягӣ бо Алексей Казантсев маҷаллаи «Драматург»-ро нашр мекард. Якҷоя бо ӯ Маркази драма ва режиссураро таъсис додаанд. Вай барандаи ҷоизаҳои ба номи Станиславский, шаҳри Москва ва ба номи А. Сахаров мебошад.
Асарҳои «Дар шаҳри хурд», «Аз субҳ то шом», «Дарё» мансуби ўянд.
Соли 1963 дар маҳаллаи Гумбазии шаҳри Конибодом шоири маъруфи тоҷик Алӣ Бобоҷон ба дунё омад. Вай аз соли 1959, баъди хатми факултаи филологияи Донишкадаи давлатии омӯзгории Душанбе, фаъолияти меҳнатиро дар рӯзномаи «Тоҷикистони Советӣ» сар карда, баъдан дар нашрияҳои гуногун ифои вазифа намудааст.
Муддате корманди илмии Пажӯҳишгоҳи забон, адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттии АИ ҷумҳурӣ будааст.
Аввалин чакидаҳои хомаи ӯ дар миёнаи солҳои панҷоҳуми қарни гузашта ба табъ расидаанд. Муаллифи 30 китоби гуногунжанру мухталифмаъно, мақолаю очерк, мураттиби бисёр баёзу тазкираҳои дастҷамъона мебошад.
Барои кӯдакону наврасон ва ҷавонон китобҳои «Бачаҳои хуб» (1963), «Мусича» (1965), «Парвози орзу» (1971), «Некӣ ба некӣ» (1975), «Осмондара» (1981), «Зардолуи маҳтобӣ» (1988), «Атри кӯҳистон» (1993), «Алифбои парандаҳо» (2013) ва ғ.-ро ба қалам овардааст.
Шеърҳои ӯ барои калонсолон дар маҷмӯаҳои «Гули бодом» (1966), «Мавҷи сурур» (1973), «Нилуфар» (1980), «Намаки зиндагӣ» (1986) ва ғ. интишор ёфтаанд.
Дастае аз асарҳои насрии Алӣ Бобоҷон (ҳикоёти воқеӣ, очеркҳои ҳуҷҷатӣ ва мақолаҳои публитсистӣ) дар китобҳои «Домулло Азизов» (1970), «Нахустқаҳрамони тоҷик» (1979), «Тоҷикистони ман» (1983), «Чароғи Ӯялӣ» (дар ҳаммуаллифии Собири Шоҳонӣ; 1996), «Соҳибҳунар» (1998), «Писархонди алоқачиён» (1999), «Конибодом» (дар ду ҷилд), «Меҳрпайванд» (2006), «Дурахши ситора (дар ду ҷилд, 2012) ва ғайра фароҳам омадаанд.
Китоби шеърҳояш «Устопарасту» (Боку, 1978) ба забони озарӣ, «Мусиқии баҳор» (2008) ба забони озарӣ ба табъ расидааст.
Намунаҳои ашъораш дар Эрону Афғонистон ҳам чоп шудаанд.
Корманди шоистаи Тоҷикистон (1998), Аълочии маорифи халқи Тоҷикистон (1982) буд. Бо Ифтихорномаи Раёсати Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (1977) мукофотонида шудааст.
Аз соли 1972 узви Иттифоқи нависандагон, аз соли 1973 узви Иттифоқи журналистони Тоҷикистон буд.
16-уми октябри соли 2020 аз олам даргузашт.
Соли 1938 дар Маскав нависанда ва филмноманависи шӯравӣ Георгий Вайнер таваллуд шудааст. Ў бародар ва ҳаммуаллифи нависанда ва филмноманавис Аркадий Вайнер мебошад.
Соли 1971 онҳо аввалин филмномаи худро барои детективи ҷиноятӣ “Ман, муфаттиш …” эҷод карданд. Филм аз рӯйи ҳодисаҳои воқеъӣ ва маводи ҳуҷҷатии парвандаи ҷиноӣ таҳия шудааст. Аммо эътирофи воқеии бародарон Вайнерҳо замоне пайдо шуд, ки филми Станислав Говорухин “Ҷои вохӯриро тағир додан мумкин нест” аз рӯи китоби онҳо “Замони шафқат” ба навор гирифта шуд. Дар қатори дигар филмномаҳои машҳури бародарон Вайнерҳо филмҳои «Давои тарс», «Шаҳр қабул кард», «Мусобиқаи вертикалӣ», «Дар қабули Минотавр», «Даромад ба лабиринт» номбар кардан мумкин аст. Ў барандаи ҷоизаи Иттифоқи нависандагони СССР ва Вазорати корҳои дохилии СССР (1976, 1978, 1981)ва ғайраҳо ба шумор меравад.
Соли 1992 нависандаи сиёҳпӯсти амрикоӣ Алекс Ҳейли даргузашт. Дар соли 1976 Ҳейли романи тарҷумаиҳолии худро бо номи «Решаҳо» (Таърихи як оилаи амрикоӣ) нашр кард, ки дар он таърихи оилаи худро дусад сол пеш ба аҷдодони африқоӣ аз Гамбия пайгирӣ кардааст. Китоб хеле маъруф буд, ба 37 забон тарҷума шуд, аз рӯи он як силсилафилми хурд таҳия гардид ва дар соли 1977 Ҳейли барои ин кор ҷоизаи махсуси Пулитсерро сазовор шуд. Солҳои баъдӣ ӯ сари романи дуввумаш кор кард, ки дар бораи шохаи дигари дарахти авлодаш буд ва он чанде пеш аз марги нависанда ба анҷом расид ва соли 1993 таҳти унвони «Алекс Ҳейли: Саргузашти як хонаводаи амрикоӣ» нашр шуд.
Соли 2021 дар Лос–Анҷелес ношири амрикоӣ Ларри Флинт дар синни 78-солагӣ аз норасоии қалб даргузашт.
Таҳияи Сафаргул ҲУСАЙНОВА.