Як рӯзи адабиёт дар таърихи башар. 21 – уми апрел

Соли 1488 дар қалъаи Штеккелберг нависандаи олмонӣ ва инсонпарвар Улрих фон Гуттен ба олам омад. Гуттен аввалин асари худ «Немо»-ро соли 1509 дар Росток нашр кард. Соли 1511 бошад дар Виттенберг асари «Де Арте Версификанди»-ро нашр кард, ки он чи дар Олмон ва чӣ берун аз он машҳур гардид. Дар эҷодиёти Гуттен манфиатҳои сиёсиву маданӣ бартарӣ доштанд. Ҳамчун нависанда, Гуттен яке аз муаллифони донотарини замони худ ба шумор мерафт. Вай аввалин шуда асари Лорентсо Валларо дар бораи дурўғ будани ба истилоҳ “Тонсияи Константин” нашр кард, ки яке аз такяҳои асосии поп дар даъвоҳои ҷаҳонӣ мебошад.

Дар эҷодиёти Гуттен он чизе, ки вай вазифаи аввалиндараҷа мешуморад-тарғиби давлати ягонаи мутамаркази Олмон, калисои мустақил аз Рум ва дар асоси инсонпарварона инкишоф додани маданият ҷои асосиро ишғол мекард. Дар натиҷа Гуттен обрўи ватандўст, муборизи «озодии Олмон»-ро пайдо кард. Иқтибос аз ӯ, “Озодӣ дар ҳаво аст“ шиори Донишгоҳи Стэнфорд гардид.

Соли 1699 дар Порис намоишноманависи фаронсавӣ Жан–Батист Расин дар синни 59-солагӣ даргузашт.

Жан-Батист Расин соли 1639 дар Ла-Ферте-Милон ба дунё омадааст. Ў  яке аз се намоишноманависи барҷастаи асри XVII-и Фаронса дар баробари Корнел ва Молер ба ҳисоб меравад.

Ҳамчун пайрави анъанаи классикӣ, эҷодиёти Расин аз мавзӯъҳои таърих ва асотири антиқӣ иборат аст. Сужаҳои намоишномаҳои ў дар бораи ошиқи оҷиз ва ишқи боэҳтирос нақл мекунанд. Намоишномаҳои Расин одатан ҳамчун фоҷиаи неоклассикӣ тасниф мешаванд. Дар онҳо қоидаҳои анъанавии жанр: панҷ амал, макони доимӣ ва замон (яъне вақти  воқеаҳои тасвиршуда ба як рўз рост меояд ва онҳо дар як макон рўй медиҳанд) риоя мешаванд. Хусусиятҳои асосии назми Расин содагии амал ва намоишнома аст, ки комилан дар асоси шиддати дохилӣ сохта шудааст.

Песаҳои «Андромаха», «Британик», «Ифигения», «Федра» мансуби ўянд.

Соли 1816 дар Торнтон нависандаи англис Шарлотта Бронте, яке аз маъруфтарин намояндагони романтизми англисӣ чашм ба олами ҳастӣ кушод.

Шарлотта дар оилаи коҳини деҳоти Йоркшир ба воя расидааст. Ҳамагӣ панҷсола буд, ки модараш даргузашт ва падараш – рӯҳонии камбағал бо панҷ духтару як писар танҳо монд. Патрик Бронте, ки худ он қадар саломатиаш хуб набуд, ба тарбияи фарзандонаш чандон аҳамият намедод. Кӯдакон ба ҳоли худ ва нигоҳубини хоҳари 8-солаашон Мария, ки масъулияти пешбурди хонавода бо пасандози ночизро ба ӯҳда дошт, буданд.

Ҳодисае, ки дар ҳаёти хилвати ин оилаи аҷиб осори амиқ гузоштааст, ба мактаб рафтани хоҳарони калонӣ Мария ва Елизавета буд. Мактаби бадманзара, ки барои рушди рӯҳии онҳо чизе намедод ва саломатии бе ин ҳам заифи онҳоро хароб мекард, аз ҷониби Шарлотта дар романи «Ҷейн Эйр» равшан тасвир шудааст. Пас аз як сол, Мария ба хона бемор баргашт ва баъди чанде вафот кард, пас аз чанд моҳ хоҳари дуюм Елизавета низ аз паи ӯ ҷаҳонро падрўд гуфт. Саробонии оила ба дўши Шарлоттаи  9-сола монд. Ў маҷбур шуд, ки вазифаи зани хонашинро ба дӯш гирад ва таҳсилашро дар хона идома диҳад…

Дар бораи Шарлотта Бронте дар сомона матлаби ҷудогона дорем, ки лутфан таваҷҷуҳ фармоед

Соли 1839 нависанда, ношир, рӯзноманигор ва муҳаррири рус Павел Свинин, аввалин ношири маҷаллаи «Отечественные записки» дар синни 51-солагӣ дар Санкт-Петербург даргузашт.

Соли 1841 нависандаи рус Александр Семёнович Шишков вафот кард.

Соли 1867 дар мулки Тюхменево дар наздикии Вязма нависанда, адабиётшинос, рӯзноманигор ва ношири китоб Ксенофонт Алексеевич Полевой даргузашт.

Соли 1910 дар Реддинг, Коннектикут нависандаи амрикоӣ Марк Твен дар синни 74-солагӣ аз ихтилоҷи рагҳои дил даргузашт.

Марк Твен (номи аслӣ Самуэл Клеменс) нависанда ва рӯзноманигор, ходими маъруфи ҷамъиятии Амрико буд. Демократ ва инсонпарваре, ки дар асри 19 аз ҳуқуқи ҳама одамон, сарфи назар аз ранги пӯст, дифоъ мекард.

Тарҷумаи ҳоли Марк Твен пур аз рӯйдодҳои шавқовар аст, ки барои мактаббачагоне, ки асарҳои ӯро меомӯзанд, ҷолиб хоҳанд буд.

Классики ояндаи адабиёти амрикоӣ соли 1835 дар деҳаи Флорида (Миссури) таваллуд шудааст. Метавон гуфт, ки волидони ӯ аллакай амрикоиҳои бумӣ буданд (аз Вирҷиния ва Кентукки). Падар дар синни 13-солагии ӯ вафот кард, модар умри дароз дида, дар синни 87-солагӣ аз олам даргузашт. Дар оила ба ғайр аз Сэм боз се фарзанд буд: ду писару як духтар. Пас аз марги падараш, бародари калонии Сэм Ориён сардори оила шуд. Маҳз ӯ тиҷорати оилавиро кушод: ӯ ба нашри рӯзнома шурӯъ кард. Самуил низ дар ин нашриёт аввал ба ҳайси чопгар ва баъдан ҳамчун рўзноманигор кор мекард. Вай ҳамчун рўзноманигор ба тамоми мамлакат ва аз он ҷумла ба Сент-Луис ва Ню-Йорк сафар кардааст.

Дар бораи Марк Твен дар сомона матлаби дигар дорем, ки лутфан таваҷҷуҳ кунед.

Соли 1925 дар Сераветса нависанда ва рӯзноманигори итолиёвӣ Марчелло Вентури, намояндаи неореализм ба олам омад.

Вентури фаъолияти эҷодии худро аз маҷаллаи «Политекникко», ки сардабираш Элио Витторини буд, оғоз кардааст. Маъруфтарин ҳикояҳои ў «Аз Сирт то хонаи ман» (1952), «Байрақи сафед дар болои Кефалония» (1963) ва «Солҳо ва хатоҳо» (1965) дар анъанаи нереализм навишта шуда, ба ҷанги гузашта бахшида шудаанд. Романи ў «Охирин киштии бодбондор» (1962) бо романтикаи баҳр фаро гирифта шудааст. Мавзӯи асосии китобҳои баъдӣ «Замини бесоҳиб» (1975), «Соҳиби кишвар» (1979), «Мағлубият дар саҳро» (1982) ба душвориҳои рӯзгори деҳа бахшида шудаанд.

Соли 1938 дар тирпарронии Коммунарка нависандаи шӯравии рус Борис Пилняк дар синни 43-солагӣ парронда шуд.

Борис Андреевич Пилняк (номи ҳақиқӣ Вогау) 29 сентябри (11 октябри) соли 1894 дар Можайск дар оилаи духтури байтор аз немисҳои русшудаи Волга ба дунё омадааст. Модараш рус, духтари тоҷири Саратов. Пилняк айёми бачагӣ ва ҷавонии худро дар иҳотаи зиёиёни шаҳрҳои губерниявии Русия – Саратов, Богородск, Нижний Новгород, Коломна гузарондааст. Таассуроти солҳои бачагӣ, дар бисёре аз асарҳои Пилняк дар оянда инъикос ёфтаанд.

Соли 1920 Донишкадаи тиҷоратии Маскав (ҳоло Академияи иқтисодии Русия ба номи Плеханов) шуъбаи иқтисодиётро хатм кардааст. Аслан аз синни 9-солагӣ ба навиштан шурӯъ кардааст. Дар моҳи марти соли 1909 аввалин асари ӯ нашр шуд. Фаъолияти касбии ӯ аз соли 1915 оғоз ёфт, ки як қатор ҳикояҳояш дар маҷаллаҳо ва солномаҳои «Русская мысль», «Жатва», «Сполохи», «Млечный путь» – аллакай бо тахаллуси Б.  Пилняк  нашр мешуданд. Соли 1918 аввалин китоби Пилняк «Бо киштии охирин» аз чоп баромад. Баъдан, вай ба истиснои ду достон – «Дар болои дара» ва «Марг», ки дар тамоми нашрҳои умрии осори мунтахабаш ҷой дода шудаанд, онро ошкоро заиф медонист. Нависанда маҷмуаи «Ҳодисаи воқеӣ»-ро (1920) «аввалин китоби ҳикояҳо дар бораи инқилоби шўравӣ дар РСФСР» ҳисоб кардааст.

Дар соли 1920 Пилняк романи «Соли урён»-ро навишт, ки ба ў шуҳрат овард ва ўро қатори эҷодкорони насри модернистии шўравӣ гузошт. Соли 1926 Пилняк «Қиссаи моҳи хомӯшнашуда»-ро навишт. Дар соли 1929 маҷмуаи асарҳои Пилняк дар 6 ҷилд аз чоп баромад; дар солҳои 1929-1930, нашри ҳаштҷилда аз чоп баромад. Китобҳои: «Модари панир-замин» (1925), «Заволоче», «Решаҳои офтоби Ҷопон», «Ҳикояҳои навбатӣ», «Ҳикояҳои Шарқ» (ҳама 1927), «Саргузашти чинӣ» (1928) рўйи чоп омаданд. Соли 1929 барои дар хориҷа  нашр кардани достони «Дарахти сурх» расман аз РАПП  ва аз роҳбарияти Иттифоқи нависандагони умумирусия хориҷ гардид. Бо вуҷуди ин, достони қонунӣ тавассути каналҳои ВОКС ба нашриёти Русияи Берлин интиқол дода шуд ва баъдан ба романи “Волга ба баҳри Каспий ҷорӣ мешавад“, ки соли 1930 дар ИҶШС нашр шуд, дохил гардид. Давоми ҳафт соли боқимонда вай боз шаш ҷилди насри бадеӣ ва публитсистӣ навишт. Дар байни онҳо китоби «Хуб», ки аз саёҳатҳо дар ИМА сарчашма гирифтааст, «Таваллуди одам», «Ҳикояҳои мунтахаб» ва ниҳоят «Пухтани мева», асарҳоеанд, ки дар бораи оқибатҳои судбахши нашъунамои ҳаёти нав дар Осиёи Миёна нақл мекунанд. Дар соли 1937 Пилняк охирин романи худ «Анбори намак»-ро навишт, ки он танҳо дар соли 1990 нашр шуд. Ин асар чун сухани охирини нависанда, васияти эҷодии ў пазируфта шудааст. Муаллиф дар саҳифаҳои романҳо ба солҳои бачагӣ ва ҷавонии дар губернияҳо гузарондашуда, ба камолоти инқилоб, ба пайдоиши дигаргуниҳои даврони ҳаёти рус, ки дар пеши назари ў ба амал омадаанд, бармегардад.

Оҳиста-оҳиста Пилняк аз ҳар ҷониб маҳдудиятро ҳис мекард, ки он торафт пурзўр мешуд. Онҳо нашри асарҳои ўро қатъ карданд. 28 октябри соли 1937 нависанда ба ҳабс гирифта шуд. 21 апрели соли 1938 коллегияи ҳарбии Суди Олии ИҶШС ўро бо айбҳои бардуруғу сохтаи ҷинояти давлатӣ айбдор ва ба қатл маҳкум кард. Ҳукм ҳамон рӯз дар Маскав иҷро шуд. Соли 1956 бошад, айбномаи ўро бекор карданд.

Соли 1951 дар шаҳри Теҳрон Мирзо Муҳаммадтақии Баҳор яке аз шоирони барҷастаи муосири Эрон дар синни 65-солагӣ аз олам даргузашт. Ин адиби номӣ моҳи 7-ми ноябри соли 1886  дар шаҳри Машҳад таваллуд ёфтааст. Падари Баҳор Мирзо Муҳаммад Қозим мутахаллис ба Сабурӣ аз шоирони бонуфузи нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX буда, лақаби «Маликашшуароӣ» доштааст.

Дар солҳои инқилоби Машрутаи 1905 –1911 ва баъд аз он Баҳор аз моҳияти зиддихалқии дастгоҳи давлати шоҳаншоҳӣ пай бурда, аз дарбор робитаи худро меканад ва дар ашъораш минбаъд идеяҳои ватандўстӣ, озодихоҳӣ ва сулҳу осоиши башариро тараннум менамояд. Барои ибрози афкору андешаҳои мутараққӣ ва пешқадамаш Баҳор дар охири солҳои 20 –ум ва аввали солҳои 30 –юм чанд маротиба зиндонӣ шудааст. Вале ба тамоми фишору таъқиботи давлати шоҳаншоҳӣ нигоҳ накарда, Баҳор аз баёни сухани ҳақ ва ифодаи афкору андешаҳои пешқадам  даст накашид ва то охири рўзҳои зиндагиаш ҳамчун шоири пешқадам барои саодату рифоҳи халқҳои ватанаш мубориза намуд. Маликашшуаро Баҳор дар моҳи апрели соли 1951 вафот намудааст.

Баҳор аз синни хеле ҷавонӣ ба шеъргўи шурўъ намудааст. Дар давоми беш аз 50 –соли фаъолияти адабиаш ў дар жанрҳои маснавӣ, қасида, ғазал, қитъа таркиббанд, тарҷеъбанд, мусаммат, рубоӣ ашъори зиёде эҷод кардааст.

Қисмати зиёди мероси адабии Баҳорро қасидаҳо ва маснавиҳои ў ташкил медиҳанд. Агарчанде Баҳор дар жанри ғазал низ қувваозмоӣ намудааст, лекин дар муқоиса бо қасоид ва маснавиёташ теъдоди онҳо камтаранд. Муҳақиқони адабиёти муосири форсӣ Маликашшуаро Баҳорро машҳуртарин шоири қасидасарои адабиёти форсӣ баъд аз асри XY медонанд. Дар шароити нави таърихӣ ба ин жанри шеъри классикӣ мазмуну оҳангҳои нав ворид намудааст. Дар сурудани қасоид, маснавӣ, ғазал ва дигар жанрҳои адабӣ Баҳор ба шоирони асрҳои IX –XII пайравӣ намуда, барои эҳёи сабки хуросонӣ кўшиш кардааст.

Гуфтан лозим аст, ки Маликашшуаро Баҳор яке аз донандагони забардаст ва муҳақиқони моҳири адабиёти классики форсу тоҷик мебошад. Ў дар баробари кори эҷодӣ ба омўзиш, тадқиқ ва баррасии забони форсӣ, адабиёти классикии он, адабиёти муосири Эрон, хулоса ба таҳқиқи таърихи гузаштаю имрўзаи Эрон иқдом намуда, чандин рисолаву асарҳои муҳиму боарзиш, ба мисли «Сабкшиносӣ ё таърихи татаввури насри форсӣ» (дар се ҷилд). «Таърихи асҳоби сиёсии Эрон », «Таърихи татаввури шеъри форсӣ» ва ғайраро эҷод кардааст. Баҳор ҳамчунин доир ба масъалаҳои гуногуни забон ва адабиёти форсӣ мақолаҳои зиёде навиштааст, ки дар ду ҷилд бо номи «Баҳор ва адиби форсӣ» нашр шудаанд.

Маликашшуаро Баҳор соли 1945 ба Иттиҳоди Шўравӣ сафар намуда, дар ҷашни 25 – солагии ташкилёбии Озарбойҷон иштирок намудааст. Баҳор афкору андешаҳои дўстонаи худро нисбат ба Иттиҳоди Шуравӣ ва халқҳои он дар шеърҳои «Файзи шамол», «Ҳадяи Боку», «Ба Пушкин» содиқона ифода намудааст.

Соли 1998 дар Порис файласуфи фаронсавӣ ва назарияи адабӣ Жан–Франсуа Лиотар дар синни 73-солагӣ аз бемории лейкоз вафот кард.

Соли 2004 дар Одинтсово шоири шӯравӣ Эдуард Асадов дар синни 80-солагӣ даргузашт.

Эдуард Аркадевич 7 сентябри соли 1923 дар шаҳри Марии РСС Туркманистон ба дунё омада, падару модараш дар он ҷо муаллим шуда кор мекарданд. Падараш дар ҷанги шаҳрвандӣ иштирок карда, дар Кавказ ба муқобили дашнакҳо меҷангид. Баъди марги падар дар соли 1929 Эдуард Аркадевич бо модараш ба Свердловск, ки бобояш дар он чо зиндагӣ мекард кўчиданд. Асадов айёми бачагӣ ва ҷавонии худро дар ҳамин ҷо гузаронда, дар ҳаштсолагӣ аввалин шеъри худро навишт. Соли 1938 оилаи Асадовҳо ба Маскав кўчиданд. Ӯ таҳсилро дар мактаби рақами 38-и Маскав оғоз карда, онро соли 1941 хатм кардааст. Вале пас аз хатми мактаб Ҷанги Бузурги Ватанӣ оғоз шуд.

Бо даъвати комсомол Эдуард Аркадевич ихтиёран ба фронт рафт. Дар фронтҳои Ленинград, Волхов, Кавкази Шимолӣ ва 4-уми Украина ҷангид. Дар вақтҳои холии байни ҷангҳо «Мактуб аз фронт», «Дар блиндаж» барин шеърҳо менавишт. Аммо шаби 3 ба 4 майи соли 1944 дар муҳорибаҳо барои Севастопол дар назди Белбек аз пораи мина захми вазнин гирифт ва дар натиҷа биноияшро аз даст дод. Пас аз муолиҷаи тӯлонӣ дар бемористонҳо пизишкон натавонистанд чашмони ӯро наҷот диҳанд ва аз ин ба баъд Асадов маҷбур шуд, ки то охири умраш дар рӯяш нимниқоби сиёҳ бипӯшад. Соли 1946 ба Донишкадаи адабии ба номи  А.М.Горкий дохил шуда,  соли 1951 онро бомуваффақият хатм кард. Худи ҳамон сол аввалин маҷмўаи ашъориашро бо номи «Роҳи дурахшон» нашр кард ва ба Иттифоқи нависандагон қабул шуд. Дар «Литературная газета», маҷаллаҳои «Огонёк» ва «Молодая гвардия», нашриёти «Молодая гвардия» ба ҳайси мушовири адабӣ низ кор кардааст.

Шеърҳои Асадов аз адибони ҷиддӣ хеле кам баҳои баланд мегирифтанд. Бо вуҷуди ин, меҳнати ӯ бо орденҳои Ленин, ордени Ҷанги Ватанӣ дараҷаи 1, ордени Ситораи Сурх ва Дўстии халқҳо, инчунин ду медали «Нишони фахрӣ», ордени «Нишони фахрӣ» (1998), «Барои хизмат дар назди Ватан» дараҷаи 4 (2004), инчунин медалҳои «Барои хизмат дар назди Ватан» (2004), инчунин медалҳои «Барои дифоъи Ҷанги Бузурги Ватанӣ», медалҳои «Барои мудофиаи Ленинград», «Барои мудофиаи Севастопол» ва «Барои ғалаба бар Германия» қадр карда шудааст.

Соли 2008 дар Молара нависанда ва рӯзноманигори итолиёвӣ Марчелло Вентури, намояндаи неореализм, дар синни 83-солагӣ даргузашт.

Ҳикояҳои Марчелло Вентури  ба забони русӣ аллакай дар солҳои 50-ум нашр шуда буданд. Соли 1962 достони Вентури «Таътили немис» (маҷаллаи «Адабиёти хориҷӣ») ва соли 1965 достони «Бародарон» дар маҷмӯаи ҳикояҳои итолиёвӣ ба табъ расид.

Аллакай соли 1950 ба нависандаи ҷавон барои достони «Роҳи тӯлонии бозгашт» ҷоизаи Поззале, ки махсус барои асарҳои Муқовимат таъсис ёфтааст, ва дар соли 1952 Вентури барои маҷмӯаи ҳикояҳояш «Аз Сирт то хонаи ман» ҷоизаи бузургтарини адабии Италия – Виареджоро соҳиб шуд.

Романи «Байрақи сафед дар болои Тсефалония», ки инсониятро аз хавфи такрор шудани ҷиноятҳои ваҳшиёнаи фашистон огоҳ мекунад, дар Италия муваффақияти калон пайдо кард.

Соли 1965 маҷмӯаи повест ва ҳикояҳои Вентури бо номи «Солҳо ва хатоҳо» нашр шуд, ки осори ӯро аз соли 1945 то 1965 гирд овардааст. Ин китоб таҷрибаҳои душвореро, ки дар давоми бист соли охир насли ҷавони итолиёвиро фаро гирифтааст, умеду орзуҳои иштирокчиёни Муқовимат, ғаму ғусса, орзуи сулҳи воқеӣ, ноумедии мардуми Италияро инъикос мекунад.

«Солҳо ва хатоҳо» ба ҷоизаи адабии солонаи Пуччини-Синигалия сарфароз гардиданд.

Соли 2009 бо иштироки ЮНЕСКО Китобхонаи рақамии ҷаҳонӣ кушода шуд.

Соли 2024 нависандаи амрикоӣ Рэй Гартон дар синни 61-солагӣ аз саратони шуш даргузашт.

Рэй Гартон 2 декабри соли 1962 дар Реддинг, Калифорния таваллуд шудааст. Фаъолияти нависандагии худро соли 1984 оғоз намуда, муаллифи беш аз шаст китоб – роман, қисса ва новелизатсия мебошад. Дар соли 2006, ӯ сазовори ҷоизаи Гранд Мастер Ҷоизаи Конвенсияи ҷаҳонии даҳшатро гирифт.

Нависанда дар синни 22-солагӣ ба нашр шурӯъ карда, дар тӯли фаъолияти эҷодии худ ҳудуди ҳафтод китоб нашр кардааст. Ба ин рӯйхат ҳам асарҳои мустақил ва ҳам романҳои зиёде шомил шудаанд – «Даҳшат дар кӯчаи Вязов», «Баффи қотили вампирон», «Сабрина ҷодугари хурдакак» ва ғайра.

Дар соли 2006, Гаритон ҳамчун устоди бузурги «World Horror Convention» эътироф карда шуд, ки дар он рӯйхат нависандагони машҳур ба монанди Блох, Баркер, Брэдбери, Кинг ва Кунтс шомиланд.

Таҳияи Сафаргул Ҳусайнова