Як рӯзи адабиёт дар таърихи башар. 8-уми апрел

Соли 1341 Франческо Петрарка бо қарори Сенати Рум, сазовори ҷоизаи Тоҷи шоир гардид.

Соли 1662 дар Сора тарҷумон ва нависандаи Дания Бригитта Тотт дар синни 51-солагӣ даргузашт. Бригитта Тотт соли 1610 дар Йеллинг ба дунё омадааст. Нависанда бо донишмандиаш маъруф буд.  Бригитта дар баробари бисёр забонҳои дигар бо забони лотинӣ (тахассусаш) озод ва моҳирона ҳарф мезад, бинобар ин асарҳои зиёдеро ба забони данӣ  тарҷума кардааст.

Биргитта  соли 1658 китоби “Филолог“-и файласуфи ахлоқӣ Сенекаро аз лотинӣ ба данӣ тарҷума кард, ки дар натиҷа миёни мардум шинохта шуд. Ҳаҷми бузурги тарҷумаи Сенека 1000 саҳифаро ташкил медиҳад. Ин китоб аввалин бор хонандагони Данияро бо муколамаи нави фарҳангӣ ва динӣ ошно кард. Дар тарҷума инчунин калимаҳои нави данӣ пайдо шуданд.

Манбаъҳои муосир иттилоъ медиҳанд, ки Биргитта пеш аз маргаш забонҳои данӣ, олмонӣ, ҳолландӣ, англисӣ, фаронсавӣ, итолиёвӣ, испанӣ, лотинӣ, юнонӣ ва ибриро аз худ кардааст, ки донишу малакаи ӯро бо забонҳои олмонӣ, англисӣ, фаронсавӣ ва лотинӣ аз рўйи дастнависҳои тарҷумаҳояш тасдиқ кардан мумкин аст. Нависанда пас аз марги шавҳараш таҳсилро дубора оғоз карда идома дод. Дар соли 1660 подшоҳ ба Биргитта Тотт иҷозат дод, ки барои идомаи таҳсил, васеъ кардани китобхона ва омӯзиши забон аз Академияи Соро ионати солона гирад. Тотт бо вуҷуди надоштани «касби» ҷамъиятӣ дар ҷамъияти илмии Дания зани обрўманд гардид. Вай яке аз аввалин фаъолони ҳимоятгари ҳуқуқи занон дар Скандинавия ба шумор мерафт.

Соли 1792 дар Маскав шоир ва декабристи рус Василий Давидов ба дунё омад.

Соли 1795 мақоланавис ва шоири декабрист Владимир Федосеевич Раевский ба олам омад.

Владимир Федосеевич дар оилаи ашроф чашм ба олами ҳастӣ кушодааст. Шоири оянда дар мактаб-интернати Донишгоҳи Маскав таҳсил карда, бо декабристи оянда Г.С.Батенков (1793-1863) дўстӣ пайдо мекунад. Ў иштирокчии Ҷанги Ватании соли 1812 мебошад. Соли 1822 дар Кишинёв бо ҷурми ташвиқу тарғиби инқилобӣ дар байни афсарон ва кадетҳо ба ҳабс гирифта шуд. Раевский пеш аз ҳабс шуданаш асарҳои публитсистии «Дар бораи асорати деҳқонон ва зарурияти дигаргунсозии таъҷилӣ дар Русия» ва «Дар бораи афсар»-ро навишт, ки дар он муаллиф нисбат ба дигар декабристҳо ҳуқуқи деҳқононро қатъитар маҳкум кардааст. Баъдтар ўро соли 1827 ба Сибир фиристоданд ва то охири умр дар он ҷо монд.

Барҷастатарин асарҳои бадеии Раевский пеш аз ҳабс ва соли 1822 дар қалъаи Тираспол навишта шудаанд: «Паём ба Г.С. Батенков», мазҳакаи «Механдаму мегирям», «Сароянда дар зиндон»,  «Ба дўстони кишинёвӣ» ва ғайра ба шумор мераванд.

Соли 1798 дар Закинтос шоири юнонӣ Дионисиос Соломос, муаллифи суруди миллии Юнон «Гимни озодӣ» ба олам омад.

Соломос аввалин шеърҳои худро ба забони итолиёвӣ менависад, аммо соли 1818 ба ватан баргашта, забони модарии худро омӯхт.

Аз  соли 1822 бо дастгирии Спиридон Трикоупис ба эҷодиёт бо забони юнонӣ шурӯъ кард. Ба ақидаи Трикоупис, аввалин шеъри Соломос ба забони юнонӣ «Духтари малламўй» буд, он дар бораи духтаре, ки ба кишвари бегона рафтааст навишта шудааст. Аввалин асари бузурги Соломос ба забони юнонӣ «Гимни озодӣ» (1823) ба шумор меравад. Аввалин мисраъҳои «Гимни озодӣ» аз соли 1869 ба гимни миллии Юнон табдил ёфтанд. Дигар асарҳои барҷастаи шоир: шеърҳои «Қасида дар бораи марги Байрон» (1825), «Муҳосирони озод» (шоир то охири умр дар болои онҳо кор кардааст) низ ба мавзуи муборизаи халқӣ бахшида шудаанд. Шеъри «Муҳосирони озод» беҳтарин асари ӯ дар робита ба инқилоби Юнон гардид. Сарфи назар аз он, ки асарҳои баъдӣ «Киштии юнонӣ», «Сафо» ва ғайраҳо аз ҷониби Соломос ба забони итолиёвӣ навишта шудаанд, дар онҳо нақшҳои фолклориву юнонӣ низ истифода шудаанд.

Дӯсти шоир Иулиос Типалдос дар бораи ӯ чунин навиштааст: «Соломос … бо ашъори худ тамоми мардумро фаро гирифт ва аввалин асосгузори бузурги филологияи нави мо гардид».

Соли 1822 шоири рус Владислав Николаевич Горчаков ба дунё омад. Владислав Николаевич дар синни 17-солагӣ ягона маҷмӯаи «Шеър»-и худро (1839) нашр кард. Осораш аз ҷиҳати услубӣ ва жанрӣ маданияти назми солҳои 1810-1820, асосан анъанаи мағмумро идома медиҳанд.

Соли 1904 шеъри Александр Блок «Азизи ман, шоҳзодаи ман, номзади ман…» эҷод шуд.

Соли 1931 дар Стокҳолм шоири шведӣ Эрик Карлфелдт, барандаи Ҷоизаи Нобел дар бахши адабиёт дар соли 1931 дар синни 66-солагӣ даргузашт.

Карлфелдт шаш маҷмӯаи аввалини ашъори худро соли 1895 нашр кард, ки он «Сурудҳои олами ваҳшӣ ва ишқ» ном дошт. Шеърҳои ба маҷмуа дохилшуда ва тамоми шеърҳои ў расмҳои ҳаёти деҳқонони ватани шоир – Далекарлияро тасвир мекунанд, ки аксаран бо рангҳои ирфонӣ навишта шудаанд. Ашъори Карлфелдт бо хусусиятҳои миллӣ ва рўҳияи анъанавии амиқи лирикӣ фарқ мекунад. Тамоми осори ӯ бо ҳасрати андозаи зиндагии одӣ, бо урфу одатҳои деҳқонии худ тасвир ёфтааст. Ду маҷмӯаи навбатии шеърҳояш «Сурудҳои Фридолин» (1898) ва «Боғи лаззатҳои Фридолин» (1901) унвон гирифтаанд. Фридолин номи қаҳрамони лирикист, ки дар паси он худи муаллиф пинҳон шудааст. Фридолин-нимдеҳқон ва қисман шоир худро ҳамчун шахсе тавсиф мекунад, ки «бо деҳқонон ба забони мардуми одӣ ва ба забони лотинӣ бо шахсони соҳибмаълумот муошират мекунад».

Маҷмуаи «Боғи Фридолин» силсилашеърҳои «Расмҳои девории Далекарлия»-ро дарбар мегирад. Инҳо шояд асилтарин ашъори шоир бошанд.

Соли 1938 дар тамрингоҳи “Коммунарка” нависандаи шӯравии рус Артём Веселий дар синни 38-солагӣ парронда шуд.

Артём Веселий ҳамчун муҳаррири рўзномаи болшевикии «Красный пахар» аз моҳи сентябр то декабри соли 1919 22 шумора нашр кардааст. Вай дар рўзнома бо тахаллусҳои «Марди Пожилинский», «Кочкуров», «Сидор Весёлий», «Артём Невесёлий» баромад кардааст.

Тирамоҳи соли 1921 дар маҷаллаи «Красная нов» (№ 3) аввалин драмаи ў «Мо» ва баъдтар дар ҳамин маҷалла повести «Масленица» чоп шуд. Аз соли 1923 ба нашри асарҳояш оғоз мекунад аз он ҷумла: «Дарёҳои оташ» (1923), «Дили ваҳшӣ» (1924), «Озод» (1924), романи «Кишвари азиз» (1925-1926), «Русия,  бо хун шуста шудааст» (1927-1928) ба шумор мераванд.

Соли 1963 дар деҳаи Вужи ҷамоати деҳоти Вери ноҳияи Шуғнони ВМКБ шоир, нависанда, намоишноманавис, тарҷумон ва рӯзноманигори маъруфи тоҷик Ато Мирхоҷаи Нерӯ (Мирзоҷалолов Атохоҷа Мирхоҷаевич) ба дунё омад.

Маълумоти ҳаштсоларо дар мактаби деҳаааш фаро гирифта, дар мактаб-интернати деҳаи Муни ҷамоати деҳоти Навобод соҳиби шаҳодатномаи хатми мактаби миёна гардидааст. Соли 1980 вориди бахши журналистикаи факултаи филологияи тоҷики Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ба номи В.И.Ленин шуда, соли 1985 ба итмом расондааст. Донишу малакаи амалии ӯро ба эътибор гирифта, ҳанӯз дар айёми донишҷӯ буданаш, Кумитаи марказии Созмони ҷавонони ҷумҳурӣ ӯро ба ҳайси хабарнигори махсуси дастаҳои донишҷӯёни бинокор ба рӯзномаи «Комсомоли Тоҷикистон» ба кор даъват кардааст. Охири соли 1986 Кумитаи марказии Созмони ҷавонон бо дархости Созмони ҷавонони Кумитаи Бадахшон ӯро ба кор фиристодааст. Соли 1990 аз сабаби пароканда шудани созмон, Ато Мирхоҷа муҳаррири барномаҳои фарҳангӣ дар Кумитаи радио ва телевизиони ВМКБ таъин шудааст. Соли 1994 дар ҳафтаномаи «Фарҳанги Бадахшон» ба ҳайси масъули чоп фаъолият варзида, пас аз як сол барои зиндагии доимӣ ба пойтахти мамлакат омада, аввал дар барномаҳои дувуми Радиои Тоҷикистон, баъдан дар АМИТ «Ховар» фаъолият доштааст.

Соли 1998 ба нашрияи Роҳи оҳани Тоҷикистон – ҳафтаномаи «Роҳи умед» (2002 «Нақлиёт») даъват шуда, то соли 2011 сармуҳарририи онро бар уҳда доштааст. Соли 2003-2008, ҳамзамон, мушовири Шӯрои назми Иттифоқи нависандагон будааст. Аз июли соли 2011 муовини аввали сармуҳаррири рӯзномаи «Ҷумҳурият»-нашрияи расмии Ҷумҳурии Тоҷикистон буд.

Ато Мирхоҷа аз овони мактабхонӣ шеър менависад. Нахустин шеърҳои ӯ дар ҳамин овон бо дастгирии Шоири халқии Тоҷикистон Ширин Бунёд дар рӯзномаи «Бадахшони Советӣ» пешниҳоди умум гардидаанд.

Соли 1991, бо мадади Шоири халқии Тоҷикистон Камол Насрулло, нахустин силсилаи ашъораш дар китоби дастҷамъии «Боли парвоз» бо номи «Тасмаи мардон» ба чоп расидааст. Баъдан пайиҳам маҷмӯаҳои ашъори ӯ «Ишқ ва ашк» (2003), «Шакарганҷ» (2006) ва «Нафаси дувум» (2013) дастраси хонандагон шудаанд.

Ато Мирхоҷа, ҳамчунин, муаллифи китобҳои бачагонаи «Нахӯдак-булъаҷабак», «Нахӯдак ва Нисо» осори мансури «Naкhudak-fabulоus» (афсонаи муосир барои хурдсолон; 2006), «Naкhиdaк аnd Nisо» (афсонаи муосир барои бачагони синни калони мактабӣ; 2006), «Равшан қиссаен» (ба забони шуғнонӣ, 2010) буда, асарҳои саҳнавии ӯ – «Даъвати Носир» (1992), «Сайр дар гилем» (1995), «Давлати баргашта» (1999) дар озмунҳои Вазорати фарҳанги ҷумҳурӣ соҳиби ҷоиза гардидаанд. Мазҳакаи «Сайр дар гилем» дар маҷмӯаи асарҳои саҳнавии «Паёми Искандаркӯл» (2007) чоп шудааст.

Намунаҳое аз ашъори Александр Блок, Иван Переверзин (адибони рус), Акбар Рисқулов (қирғиз), Микола Метлитский (белорус), Сергей Сухоян (Тоҷикистон), Аминат Абдурашидова (Доғистон)-ро аз русӣ ба тоҷикӣ гардондааст. Намунаҳое аз осори худи ӯ ба забонҳои русӣ, инглисӣ, белорусӣ, арманӣ ва қирғизӣ тарҷума шудааст.

Ҳамчунин, шеърҳои алоҳидаи Носири Хусрав, Мирсаид Миршакар, Эраҷ Мирзо, Лоиқ Шералӣ, Ҳайрат Шанбезода, Камол Насрулло ва драмаҳои Вилям Шекспир «Шоҳ Лир» ва Мирсаид Миршакар «Қишлоқи тиллоӣ»-ро ба шуғнонӣ тарҷума кардааст. «Қишлоқи тиллоӣ» дар тарҷумаи ӯ ва бо кӯшиши ҳунарпешаи маъруф Маъруфшо Мазҳабшоев соли 1989 таҳти унвони «Тиллойӣ қишлоқ» дар Театри мусиқӣ-мазҳакавии ба номи Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ (Хоруғ) саҳнагузорӣ шудааст.

Дар таҳия ва нашри китобҳои «Вожаномаи мухтасари русӣ-тоҷикии роҳи оҳан» (2004, дар ҳаммуаллифӣ бо Ҳикмат Неъмат), «Луғати соҳаи ҳавопаймоӣ (русӣ-тоҷикӣ)» (2008, дар ҳаммуалифӣ бо Ҳикмат Неъмат), «800 ғазали дилошӯб» (2007, дар ҳамкорӣ бо Асрори Сомонӣ) ва «800 панди дилписанд»-и Мавлоно Ҷалолуддини Румӣ (2007, дар ҳамкорӣ бо Асрори Сомонӣ), «Баёзи меҳр» (2008), «Анҷумани дидор» (2008), «Гулбоғ» (2010), «Эъҷози Раҳмон» (2011), «Одами тиллоӣ», (2011), «Нома дар барги ҳавас» (2011) ва ғ. ҳиссагузорӣ кардааст.

Солҳои охир даст ба романнависӣ зад ва романи таърихии “Саройи санг”-и ӯ, ки то ҷилди сеюм ба дасти хонанда расидааст, шуҳрати беандоза касб кард. соли 2022 барои ин роман адиб сазовори Ҷоизаи давлатии ба номи Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ шуд.

Бо медали «Хизмати шоиста», нишонҳои «10-солагии Қувваҳои Мусаллаҳи Тоҷикистон», «100-солагии матбуоти тоҷик», унвони фахрии «Аълочии матбуоти Тоҷикистон» қадршиносӣ шудааст.

Аз соли 1994 узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон аст.

Соли 1968 дар Престон нависанда, рассом ва навозандаи бритониёӣ Маркус Седгвик ба олам омад.

Аз рўйи маълумоти «The Guardian», Маркус соли 1994 ҷиддӣ ба навиштан шурӯъ кардааст. Нахустин китоби ӯ бо номи “Дарёбод” соли 2000 нашр шуд ва ҳамон сол барандаи ҷоизаи Бранфорд-Босе барои «аввалин романи беҳтарин барои кӯдакон» гардид. Дар соли 2013 Маркус Седгвик романи графикии «Осиёбҳои тираи иблис»-ро баровард, ки дар якҷоягӣ бо бародараш Ҷулиан Седгвик навиштаанд ва аз ҷониби Ҷон Хиггинс тасвир шудааст. Китоби серхаридори ӯ дар соли 2015 бо номи “Арвоҳҳои осмон“, як асари бадеӣ барои ҷавонон, аз чаҳор қисм иборат буда, ба як романи ҷолибе муттаҳид шудааст. Маркус муаллифест, ки ҷоизаҳои зиёдеро аз ҷоизаи бонуфузтарин китоби Амрико барои ҷавонон ба даст овардааст.

Кори охирини ӯ пеш аз маргаш китоби машҳури илмии «Ҳама андешаҳои шумо: чӣ воқеа рўй медиҳад, вақте ки духтур ба шумо бовар намекунад?» мебошад.

Маркус Седгвик 17 ноябри соли 2022 дар Фаронса дар синни 54-солагӣ даргузашт.

Соли 1974 дар Синстиннати, Огайо нависандаи амрикоӣ Ннеди Окорафор, барандаи ҷоизаҳои Небула ва Ҳуго, ба дунё омад.

Ннеди Окорафор барои асарҳояш, ки дар онҳо асотири африқоӣ бо технологияи муосир ва мушкилоти иҷтимоӣ омехта шудааст, соҳиби як қатор ҷоизаҳои байналмилалӣ гардидааст. Барои китоби «Бинти», Ннеди дар соли 2016 ҷоизаи Ҳуго ва ҷоизаи Nebulaро дар бахши “беҳтарин ҳикояи кӯтоҳ” сазовор шудааст. Моҳи январи соли 2017 китоби «Home» идомаи ҳикоя нашр шуд ва нашри қисми сеюм бошад, бо номи «The Night Masquerade»дар охири соли 2017 эълон гардид.

Соли 1977 дар Ню Йорк нависандаи асарҳои тахайюлӣ ва навозанда Сара Пинкер, барандаи ҷоизаҳои “Небула”, “Ҳюго” ва Теодор Стерҷен, ба олам омад.

Сара Пинкер муаллифи асарҳои илмӣ-тахайюлӣ нӯҳ карат финалисти Ҷоизаи «Nebula» гардидааст. Романи аввалини Пинкер «Суруд барои рӯзи нав» дар соли 2019 ­– барои беҳтарин роман ва достони кӯтоҳи ӯ «Модархудо» ҷоизаи беҳтарин романро дар соли 2016 ба даст оварданд. Инчунин ў барои асарҳояш ҷоизаҳои Филип К. Дик, Теодор Стурҷен ва финалисти ҷоизаҳои Ҳуго, Ҷаҳони тахайюлот ва Типтриро сазовор гардидааст.

Асарҳои Пинкер «бомулоҳиза» ва «нозук», «даҳшатнок» ва «афсонавӣ» тавсиф шудаанд. Пинкер дар бораи осори бадеии худ чунин мегўяд: «Ин иқболи баланд аст, нафаре бошед, ки дар бораи гурӯҳ ё таҷрибаи шахсие, ки қаблан зикр нашудааст ҳарф бизанӣ ва шунавандае дошта бошӣ. Тахайюлоти илмӣ ба ҷаҳон тавассути заррабини навъи дигар менигарад, аз ин рӯ ба таҷрибаҳои нав бо ин заррабин нигаристан шавқовар аст.»

Таҳияи Сафаргул ҲУСАЙНОВА