Ду мактуби устод Айнӣ ба устод Лоҳутӣ
Ҳангоми мутолиаи маҷаллаи “Занони Тоҷикистон”, соли 1978 чашмам ба номаҳои устод Айнӣ ба шоири маъруф устод Лоҳутӣ афтод, ки хеле ҷолиб буданд. Ин номаҳро маҷалла бахшида ба солгарди таваллуди асосгузори ададбиёти навини тоҷик устод Айнӣ бо сарсухани олими варзида Хуршеда Отахонова чоп кардааст. Ҳам сарсухан ва ҳам номаҳоро чоп мекунем, то хонандагони азиз баҳравар шаванд.
ДУ МАКТУБИ УСТОД АЙНӢ
Дар Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии Академияи фанҳои республика шӯъбае мавҷуд аст, ки мероси адабӣ ном дорад. Дар ин шӯъба хазинаи гаронбаҳое – архиви Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ, Зуфархон Ҷавҳарӣ, Ҳабиб Юсуфӣ, Абдусалом Деҳотӣ, Муҳиддин Аминзода, Ҷалол Икромӣ, Сотим Улуғзода, Аминҷон Шукӯҳӣ, Фотеҳ Ниёзӣ ва дигар нависандагони тоҷик гирд оварда шуда, аз тарафи кормандони илмӣ барои истифодаи аҳли илму адаб тайёр карда мешавад.
Як қисми муҳими архиви ҳар як нависандаро мукотиба ташкил мекунад. Мукотиба бо таърих, бо замони худ зич алоқаманд буда, муҳимтарин ҳодисаҳои ҳаёти маданӣ ва ҷамъиятиро инъкос менамояд, барои омӯхтани шарҳи ҳол, эҷодиёт, ақидаҳои адабию эстетикии навистанда аҳмияти калон дорад.
Шӯъбаи мероси адабӣ мукотибаи ду саромади адабиёти советии тоҷик Садриддин Айнӣ ва Абулқосим Лоҳутиро мурттаб намуд, ки нашриёти “Дониш” – и Академияи фанҳои республика дар рӯзҳои ҷашни 100-солагии устод Айнӣ аз чоп мебарорад. Мукотибаи устод Айнӣ ба устод Лоҳутӣ дар солҳои 1926 – 1953 ба вуқӯъ пайваста, дар онҳо муҳимтарин масъалаҳое, ки ба ҳаёти ҷамъиятӣ, маданӣ ва адабии республика тааллуқ доштанд, дахл шудаанд. Чунон ки президенти Академияи фанҳои республика, аъзо-корреспонденти Академияҳои Фанҳои СССР М.С. Осимӣ дар сарсухани ба ин китоб навиштаи худ қайд кардаанд, “С. Айнӣ ва А. Лоҳутӣ аз иштироккунандагони фаъоли сохтмони сотсиалистӣ дар Тоҷикистон, табадуллоти иҷтимоию таърихӣ буданд ва ҳар масъалае, ки онҳо дар мактубҳои худ ба миён овардаанд, ба марҳилаҳои муайяни тараққиёти таърихии халқи тоҷик мансуб буд”.
Мукотиба инчунин муносибати ин ду устоди бузурги суханро нисбат ба ҳамдигар, нисбат ба шеъру шоирӣ нишон медиҳад. Аз мутолиаи мукотибаи онҳо маълум мешавад, ки Садриддин Айнӣ аз Абулқосим Лоҳутӣ ҳам нисбат ба якдигар серталаб будаанд, на фақат аз мувафақияти ҳамдигар хурсанд мешуданд, балки ба асарҳои ҳамдигар бо назари мунаққиди борикфаҳм ва нозуксанҷ менигаристаанд ва бар он мекӯшидаанд, ки асарҳои онҳо сифатан боз ҳам хубтар шаванд.
Аз ду мактуби устод Айнӣ ба устод Лоҳутӣ, ки ҳоло ба диққати хонандагони мӯҳтарам пешниҳод мешавад, симои падари ғамхору меҳрубон намудор аст, падаре, ки фарзандони худро бо масъулияти тамом дар назди халқу ҷамъият тарбия мекунад, дар дили онҳо тухми шавқу муҳаббат ба дониш, ба адабиёт, ба каломи бадеӣ кишт менамояд. Ӯ падари ҳассос аст, аз ҳар як кори нек, аз шавқмандӣ ва пешрафтҳои фикрии фарзандонаш аҳамияти калон дорад. Аз ҳар сатри ин мактубҳо мо тапиши дили бузурги падари масъулиятшинос ва некбинро пай мебарем, онҳоро ҳамчун маҳсули қалами нависандаи заковатманд мутолиа мекунем.
Хуршеда Отахонова, мудири шуъбаи мероси адабии Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АФ РСС Тоҷикистон.
Рафиқи шафиқ, мӯҳтарам Лоҳутӣ!
Салом! Ман аввал бояд ба Шумо аз гузориши ҳолам нависам. Тирамоҳ баъд аз тамом кардани иморат хостам ба районҳо биравам. Барои Хуҷанд рафтан аввал Тошканд рафтам, дар он ҷо даҳ рӯз мондам, баъд дар 18 сентябр Хуҷанд рафтам. Дар ин ҷо даҳ рӯз монда будам, ки аз Сталинобод маро ҷеғ заданд. Ба Самарқанд баргашта, чанд рӯз монда, аҳволи хонаро саранҷом дода, дар 6 октябр Сталинобод рафтам. Дар он ҷо то 4 ноябр мондам.
Коре, ки дар он ҷо кардам, ташкили ҳамон рапорте буд, ки шояд дида бошед.
Самарқанд баргаштам, дар роҳ шамол хӯрда бемор шуда, 6 ноябр ба хона омадам, духтур дид, сахт грипп шуда будаам, берунравиро манъ кард, 15 рӯз хобидам.
Грипп гузашт, аммо сустии дил ва шуш боқӣ монд, бинобар ин духтурон маслиҳат доданд, ки дар рӯзҳои сармо ва бориш берун набароям.
Инак, дар ҳамин ҳол хонанишин ҳастам. Корҳоям ҳам он қадар пеш намераванд, пештар рӯзе 12 то 14 соат кор мекарда бошам, ҳоло аз 4 то 5 соат зиёд кор карданам мумкин нест.
Бо ин ҳама камқувватӣ нахостам, ки дар ёдоварии Пушкин иштирок накарда монам. Як порча навиштам, як нусхаи онро бо ин мактуб, аммо дар конверти ҷудогона, ба рафиқа Бону фиристода, тарҷумашонро илтимос кардам. Аз Шумо хоҳишмандам, ки дар вақти тарҷума барои эзоҳ ёрӣ медодед ва ҳам дар санаи пушкинии “Литгазета” чопашро таъмин мекардед.
Акнун аз аҳволи хона нависам: Модари Холида сиҳатии тамом надорад, аммо бачагон имсол бемор нашудаанд ва ба мактабашон давом мекунанд: Лутфия, ки ҳанӯз ба синни мактабӣ нарасидааст, лекин аз қаламу қоғаз ҷудо намешавад ва мундариҷаҳои баъзе ҳикояҳоеро, ки бародару хоҳараш мехонанд, аз бар кардааст ва ба ман нақл мекунад.
Дирӯз як воқеае аҷиб шуд. Бояд дар хотир дошта бошед, ки Шумо соли гузашта аз Қрим ба номи Холида як мактуб навишта, ба вай “Ёри мастчоҳӣ” – ро фиристода будед. Вақте ман он мактубро хондам, номи Лутфияро ҳам ҳамроҳ карда будам, табъи ӯ ҳам баробари Холида ва Камол хурсанд шуда буд.
Дирӯз 16 январ холабачаи инҳо, ки саводи арабӣ ҳам дорад, он хатро аз даруни чизҳои Холида гирифта хондааст. Лутфия шунидааст. Пеши ман омад. Дар ҳолате, ки дар чашмонаш об чарх мезанад ва мактуб ҳам дар дасташ буд, пурсид:
- Ин хати амаки Лоҳутӣ аст?
Аз дасташ гирифта дидам ва ҷавоб додам.
- Ҳо, мактуби амаки Лоҳутӣ аст.
- Порсол шумо дар вақти хонданатон ин хатро номи маро ҳам хонда будед, ҳоло Мирзо “номи ту дар ин ҷо нест” мегӯянд.
- Номат ҳаст, гуфтам ва ба тарзе, ки ба ӯ нафаҳмонам, бо қалами худ номи ӯро ҳам навиштам.
- Канӣ дар куҷост? Нишон диҳед. Ман он навиштаи худро нишон додам, лекин қариб буд, ки “обдузд афтам”, зеро ранги сиёҳии Шумо сабз ва аз они ман бунафш буд. Эътироз кард:
- Чаро ҷоҳои дигари хат зангор аст ва аз они номи ман бунафш!
- Номи туро бо саёҳии бунафш, ки хеле аълост, навиштаанд.
Ба ин ҷавоби ман он қадар қаноат накарданаш аз чеҳрааш равшан буд, бо вуҷуди ин хатро аз дасти ман пас гирифта:
- Ҳоло дурӯғи Мирзоро ба рӯяш мезанам! – гӯён хонаи худҳошон давид.
Охир ин соли панҷумашро пур карда, аз соли шашум ба моҳи нӯҳум қадам монд, бисер чизҳоро мефаҳмад.
Далер, Атияро мебӯсам, аммо намедонам, ки саввум доранд ё не? Ҳамаи самарқандиён, аз он ҷумла худам ва бачагонам хоҳиш доштем, ки Шумо имсол дар баҳорон саёҳати Самарқанд мекардед.
Бо эҳтиром ва саломи рафиқона Айнӣ.
Самарқанд, 4 сентябри 1938.
Муҳтарам рафиқ Лоҳутӣ!
Мактуби муҳаббатуслуби 25 август навиштаатон дар 3 сентябр расид. Баёни ақидае, ки нисбат ба муносибат бо мардум ва аз ин ҷумла байни худ ва ман кардаед, тамоман мувофиқи воқеъ ва дар ин зимн мувофиқи ақидаи ман аст. Аз ваҷҳи ба Маскав рафтани рафиқи ман ва мушояат кардани ман ӯро бошад, ин мавқуф ба раҳнамои курорт аст. Союзи нивисандагони Ӯзбекистон мутасаддӣ шуда буд, ки барои 20 октябр барои рафиқаам путёвка диҳад. Агар ин ваъда ба амал ояд, бояд путёвкаро то сари октябр бар ман расонанд. Баъд аз ин маълум мешавад, ки ӯро хуудам мушояат мекунам, ё ба ягон каси рафтагори он тараф ҳамроҳ карда мефиристонам. Рафтани худам (ҳарчанд то Маскав ҳам бошад) ду душворӣ дорад: якум ин ки вақте, ки модарашон сафар кард, бачагон тамом танҳо мемонданд. Дуввум ин, ки дар зимистон сафар ҷониби Маскав барои ман таҳлуканок аст. Ҳамаи инҳо ба шарти ба даст даромадани путёвка аст.
Аммо бар тақдире, ки то ҳол мерафтам ё ин ки баъд аз ин равам, бе ҳеч даъвати шумо ва рафиқа Бону ҳам ба шумо бо телеграмма хабар медодем ва хабар хоҳем дод.
Ҳамин рӯзҳо аъзои оилаам тамоман ба боғчаанд, то сари октябр он ҷо хоҳанд буд ва бачагон аз он ҷо ба мактаб рафта меоянд. Боғча дохили худи шаҳр аст. Худам шахсан хонабонам. Азбаски соли гузашта хона бе ремонт монда буд, ҷои бисёриаш рӯ ба харобӣ овард.
3 сентябр ремонт сар кардам. Тахминан то 12 ҳамин моҳ тамом хоҳад шуд.
Аз ваҷҳи сафари шумо бошад, ба тарафи мо, ҳамин рӯзҳо мувофиқ аст (то омадани шумо ҳам ремонт тамом мешавад). Аз ваҷҳи ҳамроҳи шумо ба Сталинобод рафтани ман бошад – ин яке аз матлабҳои асосии ман аст.
Агар ремонт тамом шавад ва касеро ёфта посбонии хонаро ба вай супорам, барои ман монеии дигар намемонад, аммо агар ин сафар ба аввалҳои октябр рост ояд, дар он сурат ҳеҷ монеъ нест.
Сафари шуморо ба тарафи мо дар сатрҳои боло барои баёни муддао берун аз дур нарафтан ба тарзи сода гуфта гузаштам, вагарна ин хабар муждае буд, ки ҳамаи аъзои оилаи моро ба ваҷд овард. Агар ихтиёрро ба дилҳо монем ҳеч гоҳ “ин мувофиқ аст”, ё “он вақт мувофиқ” намегӯянд, балки “ҳарчӣ зудтар аст, беҳтар аст” мегӯянд. Вақте ки ман мактуби шуморо бегоҳии 3 – юми сентябр ба дасти аъзои оила барои хонданашон дода, баъд аз хондан “кадом вақт муносиб аст?” гуфта пурсидам, ҳама якборагӣ ҳамин ҳоло, ҳамин соат беҳтар аст” гуфтанд дар ҷавоб. Аммо баъд аз қадре ором гирифтани ҳолати ваҷд ва шодӣ, Холида гуфт: “ба фикри ман, аввалҳои октябр муносибтар аст, зеро то он вақт мо ҳам ба шаҳр мекӯчем ва бисёртар шарафёби ҳузур мешавем”. (Ин фикри охирин таъбири худи ӯ “ҳамаҳомо бисёртар мебинем ва бисёртар гапҳояшонро мешунавем” буд.)
Холида пеш аз ба мактаб рафтанаш, дар вақтҳои шашсолагиаш аз модараш алифбои арабиро қадре омӯхта буд. Баъди аз он гоҳ-гоҳ хатҳои арабиро аз назар гузаронида, саводи арабиашро қадре пеш бурдааст… Ҳоло хатҳои чопагии арабиро мехонд. Порчаеро, ки шумо дар вай номи ӯ ва бародарашро навишта, дар даруни мактуб монда будед ва хусусан он порчаро хело хоно ва гӯё ҳам навишта будед, худаш хонда тавонист. Ин ҳолат шодӣ бар шодии ӯ афзуд.
Ҳоло Холида ва бародараш дар мактаби русӣ мехонанд. Лутфияро ҳам дар боғчаи бачагонаи русӣ додам. Навиштаи конверт захми қалами русии Холида аст. Ман дигар барои адреснависонӣ одамковӣ намекунам. Телеграммаҳои содаро ҳам метавонад нависад. Баъд аз як ду сол (агар зинда бошам) барои мактубҳои русӣ ҳам ба одами беруна мӯҳтоҷ нахоҳам шуд.
Мунтазири сафар ва вуруди шумо ба Самарқанд. Бо салом самимияти рафиқона:
Айнӣ
Албатта, рӯзи сафари худро ба тарафи Самарқанд бо телеграмма ба ман хабар хоҳед дод.
Аз маҷаллаи “Занони Тоҷикистон”, соли 1978, №4.
Таҳияи Барно САМИЕВА, мутахассиси пешбари шуъбаи маркетинг ва менечменти фаъолияти китобдорӣ