Фарҳанг ва арзиши он дар замони муосир
Рушди кайҳонии фаъолиятҳои инсонӣ ва тараққиёти техникӣ дар даврони муосир мутаассифона дарку фаҳмиши мафҳуми “фарҳанг” ва мақому арзиши онро дар ҳаёти башарӣ камранг кардааст. То ҷое, ки имрӯз на ҳама метавонанд чигунагии мафҳуми фарҳангро тафсир намоянду арзишу ҷойгоҳи ӯро дар ҳаёти қавм ва ё халқияте муайян намоянд. Ин дар ҳолест, ки то ба имрӯз ҳастии ҳар як қавму миллатро урфу одат ва фарҳанги он муайян намудаасту менамояд. Пас метавон гуфт, ки фарҳанг яке аз аносир ва принсипҳои асосии мавҷудият ва ҳастии ҳар як қавму миллат аст.
Мафҳуми “фарҳанг”-ро донишмандону пажуҳишгарон ва хусусан ҷомеашиносон бо дарбаргирии вижагиҳо ва хусусиятҳои гуногун таъриф намудаанд, ки дар инҷо мехоҳем ба таври хулоса аз натиҷаи пешниҳод ва андешаҳои ҷолиби пажуҳандагон таърифе мукаммал ва мушаххас барои фарҳанг иттихоз намоем. Ҳамчунон ки гуфта шуд аз ҷониби пажуҳишгарони соҳоти мухталиф андешаҳои гуногун дар мавриди мафҳуми фарҳанг ироа гардидааст, аммо таърифи мукаммал ва ҷомеъ, ки Эдуард Бернетт Тайлор – мардумшиноси англис пешниҳод намудааст ва тамоми хусусиёти мафҳуми фарҳангро дар бар мегирад, чунин аст: “Фарҳанг ё тамаддун ба мафҳуми қавмнигории худ, маҷмӯаи печидае аст муштамил бар маориф, ҳунар, ҳуқуқ, ахлоқ, русум ва тамомии тавоноиҳо ва одоте, ки бештар ба унвони узве аз ҷомеа ахз менамояд”. Яъне, фарҳанг маҷмӯи расму оин, урфу одат, гуфтору рафтор, шеваи зиндагӣ, ҳунар, дониш, хониш ва тамомии вижагиҳои зиндагии як қавм ё халқият аст. Ҷолиби диққати таърифи мазкур ин аст, ки ин мардумшинос “фарҳанг” ва “тамаддун”-ро мафҳуме яксон медонад ва аз ҷумлаи аносири муҳимми мавҷудияти як халқ.
Ҳар чи қадар, ки замона рушд мекунад, кашфиёту ихтироот рӯз ба рӯз зиёду васоили зиндагӣ нав мегардад, имконоти зиндагӣ ва шароити тафриҳи мардум бештару осонтар мегардад, қудратҳои бузурги иқтисодӣ бо дастовардҳои техникии худ кишварҳои нисбатан хурд ва фарҳангҳои ҷудогонаро оҳиста-оҳиста помол мекунанду аз миён мебаранд, ҳамон андоза барои халқе ё миллате, ки мехоҳад дар ин талотуму гиру дорҳо, бархӯрди фарҳангу манфиатҳои алоҳида ҳастии худ ва фарҳангу тамаддуни хешро собиту пойдор нигоҳ дорад, ҷойгоҳ ва арзиши “фарҳанг” бештар эҳсос мегардад.
Мутаассифона, дар дунёи мудерн, ки ҳама чизро дар мизони пулу иқтисод, тиру туфанг ва васоили пешрафтаи техникӣ месанҷанд, дар бисёре аз нуқоти олам фарҳангҳои алоҳида доранд аз байн мераванд ва андак-андак халқиятҳои ҷудогона бо ин восита маҳви қудратҳои иқтисодӣ ва кишварҳои бузург мегарданд. Ҷойи тааммулу тафаккур аст, ки қудрату бузургии як миллатро набояд дар иқтисод дид, балки шаҳомату бузургии миллатро бояд аз зовияи фарҳангу тамаддун нигоҳ кард. Луи Пастер – химик ва микробиологи фаронсавӣ мегӯяд: “Тамаддун (фарҳанг) натанҳо зойидаи иқтисоди бартар нест, дар ҳунар ва одобу ахлоқ ҳам бояд мутамаддин ва бартарӣ дошт”. Дар воқеъ бештар аз кишварҳое, ки тараққиёти азими иқтисодиву низомӣ доранд, фарҳангу тамаддунро дасти кам гирифтаанд ва ахлоқу одобро пушти дарҳои баста мондаанд. Боиси нигаронист, ки дар бештари ҳолот фарҳангро иллати ақибмондагӣ донистаанд, ки иштибоҳест бузург. Донишманде гуфтааст: “Агар белибосӣ тамаддун аст, пас ҳайвонот аз ҳама мутамаддинтар ҳастанд”.
Имрӯз дар ҷаҳон бештари расму русум, урфу одат ва оину фарҳанг аз байн рафта, халқиятҳои зиёдеро аз баргаи мавҷудият пок кардааст. Ин дар ҳолест, ки ин қавму миллатҳо дар баробари аз даст додани ҳувияту ҳастии миллӣ лаззати зиндагиро низ дарёфт накардаанд. Яъне, дунёи мошинӣ ҳам фарҳангу ахлоқу одобро аз миллатҳои алоҳида гирифтааст ҳам лаззати зиндагиро. Ин аст, ки дар гузашта мардум аз зиндагии хеш розӣ буданду умрашон шуру шааф ва маъно дошт, аммо имрӯз урфу одат ва фарҳангу тамаддунро канор гузоштаему ҳамроҳ бо ӯ оромишро ҳам аз даст додаем. Маҳз ҳамин аст, ки дигар меҳрубон нестему ахлоқи тунд дорем. Бештари кишварҳои аврупоӣ ин масъаларо фаҳмиданд ва ба дунболи онанд, ки фарҳанг бисозанд. Аммо барои кишварҳое, ки ҳанӯз ба ин беморӣ гирифтор нашудаанд ва ё дар оғози роҳи бефарҳангиянд имкони баргашти дубора ҳаст ва танҳо роҳи наҷот низ маҳкам доштани домони тамаддуну фарҳанг аст.
Халқи тоҷик, ки бешубҳа аз шумори мардумони мутамаддин ва фарҳангсолори олам асту дар ташаккул ва инкишофи фарҳангу тамаддуни башарӣ нақши созгор дорад, фурсати дарки арзиши фарҳанги миллӣ ва ҳифзи анъаноти деринаи миллатро дорад. Нигоҳе ба таърихи бисёрқарнаи ин халқи маърифатсолор баёнгари он аст, ки дар тӯли асрҳои дароз бо вуҷуде, ки дасти тиҳии сиёсӣ дошту дар зери султаи сулолаҳои аҷнабӣ ҷабри зулму ситам мекашид, вале фарҳангу тамаддуни ин халқ куҳе устувор дар маҷрои амвоҷи заработи аҷнабиён пойдор монду ҳувияти миллати тоҷикро нигоҳ дошт. Ба қавли Бозор Собир “Ҳар чӣ ӯ аз моли дунё дошт, дод”, аммо фарҳанг, забон, расму оин ва хираду маърифати ниёгонро пос дошт ва маҳз ҳамин аносир боиси пойдорӣ ва умри ҷовидонаи ин миилат гардиданд.
Вақте сухан аз урфу одат, расму оин, ҳунар ва фарҳанги миллӣ меравад шояд онҳое, ки доираи тафаккури танг доранд, чунин биандешанд, ки дар замоне, ки илму техника бо суръати кайҳонӣ рушд дораду мошинолоти ихтироъшаванда зиндагии мардумро ба сатҳи тамоман дигар бурдааст оё имкони дар чунин шароит зиндагӣ дар доираи фарҳангҳои ҷудогона мавҷуд аст? Дар воқеъ бояд дарк кард, ки пойбандӣ ба фарҳанги миллӣ маънои даст кашидан аз тараққиёти асри мудернро надорад, балки ҳазми падидаҳо, ҷараёнҳо ва васоили имрӯз дар доираи фарҳанги миллӣ мебошад. Яъне ҳар он чи имрӯз арзаи бозор мешавад, бояд ба манфиат ва дар доираи фарҳанг қобили истифода бошад. Тасаввур кунед, ки истифодаи нодурусти телефонҳои мобилӣ инсониятро ба чӣ саргардониҳо мувоҷеҳ намуда, ба сӯйи бехирадӣ, дур гаштан аз ахлоқу одоб ва дар ниҳоят аз даст додани оромиш ва лаззати зиндагӣ раҳнамун месозад.
Мавриди зикр аст, ки имрӯз ба хотири ҳифзи арзишҳои фарҳангӣ, мустаҳкам намудани пояҳои ҳастии миллӣ ва дарки воқеии ҳувияти милливу оромиши хотир дар зиндагӣ, дар кишвари азизамон Тоҷикистон иқдомоти муҳим рӯйи кор гирифта мешавад. Эҳёи дубораи расму оин ва урфу одатҳое, ки ҳазорон сол пешиниёни мо онро ҷузъи зиндагии худ донистаанд, ҳидояти мардум ба сӯйи маърифати комили арзишҳои миллӣ, таҷлил аз анъанаҳои деринаи халқ ва ёддошти фарзонафарзандони миллат, намунаи ибтикороти мондагори ҳукумати мамлакат зери роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад.
Пас аз талошу кӯшишҳои зиёд ба феҳристи мероси фарҳангии башарият ворид намудани анъана ва расму одатҳои миллати тоҷик аз амалҳои саривақтӣ ва муҳимми ҳукумати Тоҷикистон аст, ки бояд барои бақои миллат идома дода шавад. Ҷойи фараҳу шодӣ ва шукргузорӣ дорад, ки ҳунари чакандӯзӣ, санъати овозхонии фалаку шашмақом, ёдгории таърихии Саразм ва ҷашни солгарди фарзонафарзандони халқи тоҷик, ки саромадони илму дониш ва фарҳангу тамаддуни башарӣ ҳастанд, аз ҷониби созмони ҷаҳонии ЮНЕСКО тасдиқ гардидаанд. Агар фарҳанг пояи асосии мавҷудияти халқ набошад, пас ҳадаф аз таъсиси созмоне ҷиҳати омӯзиш ва тарғиби фарҳанги башарӣ – яъне ЮНЕСКО дар чист?
Дар ҳақиқат фарҳанг пойдевори аслӣ, шоҳсутуни истиқомат ва сарчашмаи ифтихороти миллӣ, шаҳболи пешрафту шукуфоӣ ва танҳо роҳи наҷот аз беҳувиятӣ, беарзишӣ, маҳви миллӣ ва гум кардани оромишу лаззати зиндагӣ аст. Яқинан дасти маҳкам ба арзишҳои фарҳангӣ ва рӯ ба сӯйи пешрафту шукуфоӣ меҳвари бақои ҷовидонии миллат хоҳад буд.
ҲАДИЯТУЛЛОҲИ Амриддин
Сардори шуъбаи котибот.