Сарсухани Саййид Расули Мусавӣ ба китоби Гулрухсор “Шинохти рубоиёти Умари Хайём”

Ё Латиф

Умар ибни Иброҳими Хайёмӣ, ки ба “Умари Хайём” машҳур шудааст, ҳаким, файласуф, риёзидон ва шоири бузурги форсигӯи авохири қарни панҷ ва авоили қарни шаши ҳиҷрӣ (қарни XI ва XII милодӣ) ва аз машҳуртарин ҷеҳраҳои адабии Эрон ва ҷаҳон аст.

То кунун таҳқиқот ва пажӯҳишҳои бисёре дар бораи осори илмӣ, фалсафӣ ва адабии ин олим ва донишманди бузург сурат гирифтааст ва дар ҳар як аз ин таҳқиқот ва пажӯҳишҳо як бӯъд аз абъоди гуногуни ин шахсияти бузург мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифта, ки албатта дар ин таҳқиқот ду буъди илмӣ – махсусан риёзӣ ва адабӣ дар қолиби рубоиёт беш аз дигар абъоди шахсияти вай мавриди таваҷҷӯҳ будааст.

Аз зиндагӣ ва аҳволи ӯ иттилои чандон дақиқе дар даст нест. Ин ки вай дар кӯдакӣ бо Хоҷа Низомулмулк ва Ҳасани Саббоҳ ҳаммадраса буда, баид аст ва ё ин ки дар таҳияи зиҷи маликшоҳӣ дар соли 467 ҳиҷрӣ бо соири донишмандон ҳамкорӣ дошта, ҷои тардид дорад. Ба ҳар ҳол, зиндагии Хайём ҳамчун ашъори ӯ дар ҳолае аз розу рамз пӯшида шудааст.

Хайём дар осори мансури худ чун олиме гаронқадр ва ҳакиме ошно ба дин ва файласуфе бузург чунон мабоҳиси зариферо дар шинохти ҷаҳони табиат ва моварои табиат ва дину дунё матраҳ  месозад, ки шоистаи лақабҳои чун “Имом”, “Ҳуҷҷату-л-ҳаққ ала-л-хақ” ва “саййиди ҳукамоу-л-машриқ ва – л-мағриб” мегардад ва дар осори манзум (ё мансуб ба ӯ) ончунон шахсияти дигаре аз худ ҷилва месозад, ки гӯё Хайёми файласуф бо Хайёми шоир ду шахсияти мутафовит, балки мутазод мебошанд. Таълифоти вай зиёд нест ва аз чанд рисола иборат аст, аз ҷумла рисолае дар ҷабру муқобила дар вуҷуд, мухтасаре дар табииёт, рисолаи “Лавозиму-л-амкина”, рисола дар кавну таклиф, “Наврузнома” ва теъдоди дигар, ки баъзе аз ин расоилро мансуб  ба ӯ донистаанд.

Зоҳири амр чунин менамояд, ки Хайём ба зиёднависӣ ва пургӯӣ рағбате надошта, шахсияте инзивоталаб буда ва танҳоиву кунҷи хилватро бештар меписандида. Ба ҳамин сабаб теъдоди рубоёти ӯ дар мачмӯи манобеъ ва маохизи қадимӣ дар ҳудуди 300 рубоӣ аст, ки рафта – рафта аз ҳудуди ҳазор рубоӣ низ таҷовуз мекунад. Бидуни шак, теъдоди рубоиёти воқеии Хайём камтар аз 300 рубоӣ аст ва бақия мансуб ба ӯ ва аз дигарон мебошад, ҳарчанд ки ташхиси теъдоде аз ҳамин 300 рубоӣ, ки аслӣ ё мансуб аст, бисёр душвор мебошад.

Мазмуни аслии рубоиёти Хайём шакку ҳайрат, маргу нестӣ, зиндагии пучу зудгузар, ғанимат шумурдани ҳар дам аз зиндагиву умр ва бознагаштани дубора ба ин дунё мебошад.

Яке аз ин илали муҳими шӯҳрат ва маҳбубияти таронаҳои Хайём дар он аст, ки вай ба тарҳи масоил ва мавзӯоте мепардозад, ки ҳамвора мавриди суоли зеҳни башарӣ ва аз нуқоти мубҳам ва номаълум дар андешаи инсон будааст, аз куҷо меоем? Ба куҷо меравем? Барои чи омадем?

Шеъри Хайём инъикоси дардест, ки зиндагӣ бар ӯ таҳмил карда ва дарвоқеъ бозича қарор гирифтааст. Хайём дар рубоиёти худ чун мусофире ҳайрон ва саргашта дар ин дунёст, ки намедонад ба чӣ манзур ба дунё омада ва барои чӣ мақсуд бояд аз дунё биравад. Мусофире, ки ҳатто риштаи ихтиёри сафар дар омадану рафтан ба дасти ӯ нест ва ҳамин амр ӯро бештар шигифтзада ва мутаҳаййир мекунад ва сар аз розу рамз ва асрори офариниш дар намеовард ва ақли маошро ёрои дарки асрори азал намедонад.

Ӯ мӯътақид аст, ки дар ин дунё то зинда ҳастем, бояд ба беҳтарин наҳв зиндагӣ кунем, аз тамоми лаҳазоти ҳаёт лаззат бибарем ва дар ин роҳ хоб низ ба чашмонамон набояд роҳ ёбад, зеро баъд аз марг барои ҳамеша зери хок хоҳем хуфт. Аз ин умри кутоҳ ва вақту фурсати танг дареғу афсӯс мехӯрад, ки чаро бештар наметавон аз табиат ва зебоиҳои он истифода кард. Хайём ба ҳамнавъони худ хушдор медиҳад, то зинда ҳастед, бояд аз ҳар лаҳзаи зиндагӣ кому саҳми бештар бигиред, чун мумкин аст дами дигаре вуҷуд надошта бошем. Ғаму дарди Хайём навъе фалсафаи моддии ғамнок ва яъсовар аст. Ваҷҳи тамоюзи аслӣ ва сареҳи рубоиёти Хайём дар диду нигариши моддии ӯ нисбат ба ҳастиву марг ва фосилаи ҳаёт мобайни ин ду асл аст.

Нигоҳ ва танзе, ки дар шеъри Хайём аст, танзест талх, ки моро ба андешаву фикр фурӯ мебарад, танзе умдатан фалсафӣ дар бораи мабдаъ ва маъод, дастгоҳи офариниш ва коинот ва сарнавишти башар ва ин танз гаҳ – гоҳ танзе нешдор ва иҷтимоист. Ба сабаби мушобиҳатҳои фикрие, ки дар ашъори Хайём ва шоири нобино ва маъруфи араб, яъне Абулъало Маъаррӣ вуҷуд дорад: зоҳиран ашъор ва афкори ин шоири араб, ки наздик ба замони вай буда, таваҷҷуҳ дошта ва аз вай мутаассир гардида. Ӯ гузашта аз таъсир ва илҳомоте, ки аз наздик ба замони вай буда, таваҷҷуҳ дошта ва аз вай мутаассир гардида. Ӯ гузашта аз таъсир ва илҳомоте, ки аз назари илмиву фалсафӣ аз Абуалӣ Сино в Абдулъало Маъаррӣ гирифтааст, ҳаводиси пурталотуми замонааш монанди суқути давлати Оли Бӯя, қиёми давлати салҷуқӣ, бузурги ҷангҳои салибӣ, зуҳури ботиния дар шаклгирии дидгоҳи Хайёмӣ асароти муҳимме доштааст. Ҳар як аз ин ҳаводис ба дунболи худ ихтилофоти шадиди ақидатӣ, фикрӣ ва мазҳабӣ ва диниву кушту куштор ва ҳарҷу марҷе ба дунбол дошт, ки рӯҳияи ин ҳакими рубоисароро дигаргун намуд ва боиси халқ ва пайдоии чунин рубоиёт мегардид.

Дар бораи “шароби Хайёмӣ” суханони бисёре гуфта шуда, аммо ин май чӣ воқеӣ ва чӣ маҷозӣ, намоду нишонае аз фаромӯшӣ ва шод зистан дар баробари ҳаводиси талх ва сахту ваҳшатбори зиндагӣ, ба вижа асру даврони Хайём тавассути Эдвард Фитзҷералд боис шуд, ки рубоиёти ӯ ба бисёре аз забонҳои зиндаи дунё низ баргардонида шавад.

Рубоиёти Хайём бо тарҷума ва бе тарҷума борҳо дар Эрон ба чоп расида ва дар мавриди шахсият ва ашъори Хайём низ садҳо китоб ва мақола мунташир гардидааст, ба тавре ки агар бихоҳем китобшиносии Хайёмро мунташир созем, худ китобе бас бузург хоҳад шуд.

Китоби ҳозир нигоҳе хос ва вижа ба Хайём ва рубоиёти ӯ дорад. Китобест, ки агар иддао кунам дар навъи худ беназир аст, иштибоҳ накардаам. Ин китоб нигоҳест ошиқона ба рубоиёти Хайём тавассути шоире ошиқ, ҳарчанд ҳамаи шоирон ошиқанд ва ишқ ҷавҳари шеър аст, аммо Гулрухсор воқиан ошиқ аст ва маъшуқи ӯ ҳама зебоиҳост. Ниёзе нест, ки бихоҳам ба муррифии Гулрухсори Сафӣ бипардозам, зеро касе нест, ки Тоҷикистонро бишносад ва ӯро нашносад.

Фақат ин чанд ҷумларо дар тақдир ва ташаккур аз ӯ менависам, ки дастранҷи чандсолаи худро дар ихтиёри Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсии тоҷикӣ қарор дод ва барои ин ҷониб ва ҳамкорони донишмандам чун дуктур Масъуди Қосимӣ ва дуктур Азиз Мирбобоев ин фурсатро ба вуҷуд овард, то бори дигар ҷилвае аз зебоиҳои рубоиёти Хайёмро мушоҳида кунем.

Мо ошиқу ошуфтаву мастем имрӯз,

Дар кӯи бутон бодопарастем имрӯз.

Аз ҳастии хештан ба куллӣ раста,

Пайваста ба даргоҳи аластем имрӯз.

   Саййид Расули Мӯсавӣ    

Сафири пешини Ҷумҳурии Исломии Эрон.

   Душанбе, Тирамоҳи соли 2000

Ин китобро  Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсӣ-тоҷикӣ соли 2000 чоп карда буд.

Таҳияи Барно Самиева, мутахассиси пешбари шуъбаи маркетинг ва менеҷменти фаъолияти китобдорӣ.