Як рӯзи адабиёт дар таърихи башар

Соли 1710 аввалин китоби чопии ҷуғрофӣ ба забони русӣ таҳти унвони «Ҷуғрофия ё тавсифи мухтасари замин» рўйи нашр омад.

Соли 1861 дар Петербург нависандаи украинӣ Тарас Шевченко дар синни 47-солагӣ даргузашт.

Шоир, насрнавис ва рассоми украин Тарас Григоревич Шевченко 9 марти соли 1814 дар деҳаи Моринтси губернияи Киев (вилояти Черкаси ҳозира Украина) дар оилаи деҳқон ба дунё омадааст.

Айёми бачагӣ дар зодгоҳаш ва дар деҳаи Кириловка гузаштааст. Шоири оянда барвақт ятим монд. Дар соли 1828 Тарас Шевченко дар хонаи ашроф Павел Энгелгардт хизмат мекард. Энгелгардт истеъдоди рассомии Тарасро кашф карда, ба қароре омад, ки ўро рассоми хонагӣ кунад. Ҳамин тавр соли 1832 Тарасро ба назди рассом Василий Ширяев мефиристад. Дар соли 1838 ҳомиёни бонуфузи Шевченко, аз ҷумла рассом Карл Брюллов ва шоирон Василий Жуковский ва Евгений Гребенка ӯро аз ғуломӣ хариданд.

Шевченко озодиро ба даст оварда, донишҷӯи Академияи рассомии Санкт-Петербург шуд. Ба туфайли қобилияту истеъдоди баландаш ўро дарҳол ба синфи чорум қабул карданд.

Соли 1840 дар Петербург аввалин маҷмуаи ашъори украинии Шевченко «Кобзар» аз чоп баромад. Асарҳои муҳимми ин давра шеърҳои «Катерина» (1838), «Гайдамаки» (1841) мебошанд. Шеърҳои  «Оҷиз» (1842), «Беистеъдод» (1844), драмаи «Назар Стодоля»-ро (1843) ба забони русӣ навиштааст.

Дар соли 1843 Шевченко ба Украина баргашт ва солҳои 1843-1845 силсилашеърҳои «Се сол», шеъри «Қафқоз», хабари «Ба мурдаҳо ва зиндаҳо…», шеърҳои «Чигирине, Чигирине», «Таҳхонаи калон», «Дар деҳаи Субботово» ва ғайраро эҷод кард.

Соли 1844 Тарас Шевченко Академияи рассомиро хатм карда, унвони «рассоми ғайрисинфӣ (озод)»-ро гирифт ва боз ба Украина рафта тасмим гирифт, ки дар Киев зиндагӣ кунад.

Шевченкоро дар моҳи марти соли 1847 барои иштирок дар фаъолияти ҷамъияти Кирилло-Мефодий ва барои ашъори зидди худкомаҳо дастгир карданд. Ўро бо қарори подшоҳ ба қалъаи Орски қисмати алоҳидаи Оренбург бадарға карданд ва инчунин эҷод ва расмкаширо манъ карданд. Шевченко замони бадарға буданаш дар соли 1848 ҳамчун рассом ба экспедитсияе дохил шуд, ки вазифааш тадқиқи баҳри Арал буд. Дар соли 1850, пас аз танқиди яке аз афсарон, шоир дар Оренбург боздошт шуда, ба қалъаи Орск фиристода шуд ва дар каземат зиндонӣ гардид. Дере нагузашта, вай ба нимҷазираи Мангишлоки баҳри Каспий, ба истеҳкоми Новопетровск гузаронда шуд. Дар соли 1851 Шевченко боз ҳамчун рассом ба экспедитсияи геологии кўҳҳои Каратау дохил карда шуд.

Тарас Шевченко дар солҳои бадарғаи худ достонҳои «Варнак» (1845) ва «Марина» (1848), силсилаҳои «Дар каземат» (1847) ва «Шоҳон» (1848), повестҳои «Малика» (1853), «Навозанда» (1854-1855), «Бадбахт» ва «Экизакҳо»-ро (1855) эҷод кардааст.

Соли 1857 Шевченко аз бадарға озод гардид. Дар роҳ ба Санкт-Петербург маҷбур шуд дар Нижний Новгород қарор гирад, зеро вуруд ба ҳарду пойтахт барои ў манъ шуда буд. Дар Нижний Новгород достони «Неофитҳо» (1857) ва триптихи «Тақдир», «Илҳом», «Шараф» эҷод шуданд.

Дере нагузашта дӯстони Шевченко иҷозат гирифтанд, ки ў дар Санкт-Петербург зиндагӣ кунад. Дар ин ҷо вай ба доираи муаллифони «Современник» наздик шуда, бо Николай Чернишевский, Николай Некрасов ва дигарон дўстӣ пайдо кард.

Соли 1859 бори охир ба Украина рафт, вале боздошт шуда, ба Петербург баргашт.

Шевченко дар солҳои охири ҳаёташ дар кори тарбиявӣ фаъолона иштирок мекард. Ў «Алифбо»-ро барои мактабҳои шабона, ки бо теъдоди 10 хазор нусха аз ҳисоби муаллиф чоп шуда буд, ба чоп тайёр карда, ҳамроҳи дигар аъзоёни ҷамъияти «Громада»-и Петербурги Украина шумораи якуми маҷаллаи «Основа»-ро ба чоп омода намуд.

Асарҳои Шевченко қариб ба ҳамаи забонҳои ҷаҳон тарҷума шудаанд ва асарҳои зиёди ўро Николай Лисенко ва дигар бастакорон ба мусиқӣ гузоштаанд.

Соли 1878 дар Тифлис нависанда, маорифпарвар, шоир, фалайсуф ва ходими ҷамъиятии Озарбойҷон Мирзо Фаталӣ Охундов, асосгузори драматургияи Озарбойҷон ва асосгузори адабиётшиносии адабиёти Озарбойҷон дар синни 65-солагӣ даргузашт.

Мирзо Фаталӣ Охундзода 30 июни соли 1812 дар шаҳри Шеки дар оилаи савдогари хурд ба олам омадааст. Соли 1814 оилаи ӯ ба Эрон кӯчид. Вақте ки Фаталӣ ҳафтсола буд, падару модараш аз ҳам ҷудо шуданд ва Мирзо Фаталӣ ва модараш ба Шеки баргашта, дар хонаи амакаш зиндагӣ мекунанд.

Амакаш ҳоҷӣ Алескер, ки барои ӯ «падари дуюм» шудааст, ба писарак Қуръон, забонҳои арабӣ ва форсӣ ва шарқшиносиро меомӯхт. Ҳоҷӣ Алескер, пеш аз сафар ба Маккаи мукаррама, Мирзо Фаталиро дар Ганҷа ҳамроҳи олим Мулло Ҳусейн мемонад. Дар миёни муаллимони мадраса, ки Охундзода соли 1832 дар он таҳсил мекард, шоири озарбойҷон Мирзо Шафи Возеҳ низ буд. Возеҳ истеъдоди Фаталиро пай бурда, кўшиш мекунад шавқу рағбати ўро ба илмҳои дунявӣ бедор кунад.

Фаталӣ бо таъсири устодаш ба мактаби русию озарбойҷонии Шеки дохил шуда, баъди як сол ба Тифлис кўчида рафт. Дар ин ҷо ӯ ба хидмати давлатӣ дар идораи Сармутахассиси қисми шаҳрвандӣ ва баъдтар низомии Қафқоз ҳамчун тарҷумон аз забонҳои шарқӣ ба русӣ қабул гардид.

Аввалин асари бадеии М.Ф.Охунзода шеъри «Шикоятнома» мебошад, ки он аз ҷиҳати мазмун хеле анъанавӣ – шикояти шоир аз ҳаёти худ буд. Вале маҳз «Шеъри шарқӣ дар сўги Пушкин», ки аз марги фоҷиавии шоири бузурги рус пур аз андўҳи амиқ буд, ба ў шўҳрати ҳақиқӣ овард. Тирамоҳи соли 1837 Мирзо Фаталӣ дар Тифлис бо М.Ю. Лермонтов шинос мешавад. Маҳз бо ёрии Охундзода Лермонтов забони озарбойҷониро аз худ кард ва аз суханони ў афсонаи «Ашуг Гариб»-ро навиштааст.

Фаъолияти адабии М.Ф.Охунзода аз ибтидои солҳои 50-уми асри 19 оғоз ёфт. Вай шаш мазҳакаи аслӣ навиштааст: «Мусе Ҷордан, олими табиатшинос ва дарвеш Масталишоҳ, ҷодугари машҳур», «Мулло Иброҳим–Халил, кимёгар, соҳиби санги файласуф», «Вазири хонигарии Ланкаран», «Хирс, ғолиби роҳзан», «Достони хасис», «Ҳақиқатҷўёни  шаҳри Табрез», инчунин достони «Ситораҳои фирефта».

М.Ф. Охундзода орзу дошт, ки мазҳакаҳои худро ба забони озарбойҷонӣ ба саҳна гузорад. Ва ҳамин тавр ҳам шуд – дар толори Маҷлиси шарифони Боку таҳти роҳбарии Ҳасанбеки Зардобӣ бо иштироки фаъолонаи Наҷаф бек Вазиров ва Аскарака Адигезалов 10 марти соли 1873 маҳзакаи ў «Вазири хонигарии Ланкарон» дар чор парда ба саҳна гузошта шуд. Расо баъди панҷ сол, Мирзо Фаталй Охундов дар Тифлис вафот кард.

Соли 1930 дар Важаткиемис шоир, насрнавис ва намоишноманависи Литва Юстинас Мартсинкявичюс ба дунё омад.

Юстинас Мартсинкявичюс дар оилаи деҳқон ба воя расидааст. Хатмкардаи факултаи таъриху филологияи Донишгоҳи Вилнюс (1954) мебошад. Аъзои Академияи фанҳои Литва. Бо орденҳои Шӯравӣ ва ордени Витаутаи Бузург, ордени Гедиминаи дараҷаҳои 1 ва 3, Ҷоизаи давлатии ҶШС Литва (1957, 1969) ва Ҷоизаи «Сантарвес премия» (1994) сарфароз гардидааст.

Нахустин маҷмуаи ашъораш бо номи «Мехоҳам баён кунам» соли 1955 аз чоп баромад. Шеъри «Баҳори бистум» (1956; Мукофоти давлатии РСС Литва, 1957) ба ҳаёти ҷавонони Литва дар солҳои баъд аз ҷанг бахшида шудааст. Ҳикояи «Арчае, ки хандид» (1961, тарҷумаи русӣ 1963) дар бораи камолоти ахлоқии ҷавонон баъдан баҳсҳоро ҳамчун як чароғи эҳтимолии тамоюли ғарбгароёнаи як қисми зиёиёни Литва аз насли Томаш Венклова барангехт. Шеъри «Хун ва хокистар» (1960, тарҷумаи русӣ 1964) дар бораи ҷиноятҳои фашистӣ, «Шеъри публитсистӣ» (1961, тарҷумаи русӣ 1963), маҷмӯаҳои ашъори «Дастони нондиҳанда» (1963), «Пулҳои чӯбин» (1966, тарҷумаи русии 1960-ум) «Буттаи фурўзон» дар бораи ҳаёт ва тақдири муосирон нақл мекунанд. Муаллифи китобҳои бачагона «Ёрии аввал», «Ҷанги занбӯруғҳо» ва ғ. Асарҳои А.С.Пушкин, С.А.Есенин, Адам Митскевич, достони халқии эстонии Калевипоег, эпоси халқии карелию финии «Калевала»-ро тарҷума кардааст.

Марчинкевичюс  аз 7-уми декабри соли 2010 дар зинапояи бинои зисташ афтод, мағзи сараш осеб дид ва сутунмӯҳраи гарданаш шикаст. Шоир дар бемористони ёрии таъҷилии Донишгоҳи Вилнюс табобат мегирифт, вале 16 феврали соли 2011 он ҷо аз олам гузашт.

Соли 1937 дар Порис нависандаи рус Евгений Замятин дар синни 53-солагӣ бар асари сактаи қалб даргузашт.

Евгений Замятин 20 январи соли 1884 дар шаҳри Лебедяни вилояти Тамбов дар оилаи коҳин ва пианинонавоз ба дунё омадааст. Писарак барвақт хонданро ёд гирифт ва ба осонӣ ба гимназия дохил шуд. Баъди хатми мактаб ба Санкт-Петербург рафт. Замятин Донишкадаи политехникии Петербургро хатм карда, соҳиби касби муҳандиси баҳрӣ шуд. Соли 1908 Евгений Иванович бо нашри аввалин достони худ «Танҳо» баромад кард. Дар солҳои ҷанги якуми ҷаҳон нависанда мавқеи интернатсионалистии зидди ҷангро ишғол кард, ки барои ин ўро ба Кем бадарға карданд ва баъд ба Англия барои сохтани киштиҳои яхшикан фиристоданд. Нависанда ба Ватан баргашта, худро дар миёни воқеаҳои Инқилоби Октябр дид. Вай бар он ақида буд, ки ҷамъияте, ки бар зўроварӣ ва террор сохта шудааст, ба таври муассир вуҷуд дошта наметавонад. Замятинро боз ба ҳабс гирифтанд, аммо ин дафъа ўро бадарға накарданд. Соли 1925 дар Ню Йорк  романи «Мо» ба забони англисӣ нашр шуд, ки пас аз он нависанда фишори доимии мақомоти шӯравиро эҳсос мекард. Замятинро сахт танқид карданд ва нашри эҷодиёташро қатъ карданд. Соли 1931 насрнавис аз ИҶШС ба Порис рафт, он ҷо ҳаёти нав оғоз шуд, ў бо рўзномаҳои Фаронса ҳамкорӣ карда, филмномаҳо эҷод мекард.

Қуллаи эҷодиёти нависанда романи «Мо» маҳсуб мешавад, ки асосгузори жанри дистопияи асри ХХ гардид. Хонандагони рус бо асар танҳо соли 1988 шинос шуданд. Ин романи калонҳаҷм дар бораи давлати тоталитарӣ, ки тамоми соҳаҳои ҳаёти инсонро зери назорат дорад, ба адабиёти тахайюлии муосир таъсири бузург расонидааст. Нависанда бо атои хоси дурандешии худ бисёр воқеаҳои ояндаро пешгуӣ карда буд. Асарҳои ў дар бораи озодии интихоб, бераҳмии ҳокимият, вайрон кардани урфу одатҳо ва дигаргуниҳои ҳаёти ҷамъият барои адабиёти шўравӣ тимсол гардиданд. Асарҳои машҳуртарини ӯ «Мо», «Тозиёнаи Худо», «Афсонаҳо барои бачагони калон», «Ҷазираҳо», «Тӯфон», «Сайёди одамон», «Оташи А» ба ҳисоб мераванд.

Соли 1948 дар деҳаи Шамтучи ноҳияи Айнии вилояти Суғд нависандаи маъруф Мирзо Насриддин (Мирзонасриддин Саидов) ба дунё омад.

Баъди хатми мактаби миёнаи зодгоҳаш,солҳои 1968-1970 дар сафи Қувваҳои Мусаллаҳи Шӯравӣ хизмат кардааст. Соли 1973 Техникуми политехникии Душанбе, соли 1979 шуъбаи шабонаи факултаи автомобил ва хоҷагии автомобилии Донишкадаи политехникии Тоҷикистонро хатм кардааст. Ҳамзамон, дар автобазаи №2 Вазорати сохтмони ҷумҳурӣ ба ҳайси муҳандиси бехатарии роҳу сардори нуқтаи таъмир ва сардору сармуҳандиси автоколонаи №2931 адои вазифа кардааст.

Солҳои 1982-1991 дар Вазорати нақлиёти ҷумҳурӣ сармеханик ва ҷонишини сарраёсати техникӣ, 1991-1993 сардори Иттиҳодияи «Тоҷикавторемонт», 1993-1996 сармеханики иттиҳодияи «Тоҷикзолото», 1996-2000 директори автобазаи Ширкати «Мадад», 2000-2005 вакили Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии мамлакат будааст.

Мирзо Насриддин, бар иловаи муҳандисӣ, ба адабиёт меҳру муҳаббати тамом дорад ва бо сабку усули нотакроре хомафарсойӣ мекунад. Аввалин ҳикояи ӯ «Фурӯғ» соли 1991 дар ҳафтаномаи «Адабиёт ва санъат» чоп шуда, соли 1994 маҷаллаи «Садои Шарқ» қиссаи «Хирмани сӯхта»-ашро ба чоп расондааст, ки аз ҳаёти ҷавонони солҳои 80-ум нақл мекунад.

Соли 2003 маҷаллаи «Садои Шарқ» қиссаи «Шаби душвор»-ро чоп кардааст, ки ба тасвири оқибатҳои маъшуми ҷанги шаҳрвандӣ бахшида шудааст. Соли 2004 қиссаи мазкурро журнали «Помир» ба забони русӣ мунташир сохта, соли 2004 нашриёти «Деваштич» ба шакли мукаммал интишор додааст.

Соли 2008 нашриёти «Ирфон» қиссаи «Бозгашти Кунгур» ва чанд ҳикояи ӯро пешкаши хонандагон гардонидааст. Соли 2013 журнали «Садои Шарқ» мухтасари романи «Оташ дар хонаи қадим»-ашро ба дасти чоп расондааст.

Охирин китоби чопшудаи адиб романи баҳсбарангезӣ “Нони шарикӣ” буд.

Мирзо Насриддин барандаи ҷоизаи адабии ба номи Садриддин Айнӣ (2017) мебошад.

Аз соли 1997 узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон аст.

Соли 1949 дар Бургас нависандаи асарҳои жанри тахайюлии булғорӣ Агоп Мелконян, аввалин барандаи ҷоизаи миллии тахайюлии «Гравитон» чашм ба олами ҳастӣ кушод.

Агоп Мелконян дар Бургас дар оилаи арманӣ ба воя расдааст. Сараввал мактаби армании Бургас, баъд техникуми электротехникии Пловдивро хатм кардааст. Баъдан ду маълумоти олӣ гирифт: соли 1974 дар Донишгоҳи политехникӣ ва соли 1977 дар факултаи журналистикаи Донишгоҳи София.

Аввалин бор Мелконян ҳамчун шоир дар соли 1968 баромад кард. Мелконян аз соли 1972 то соли 1992 дар ҳафтаномаи «Орбита»  мунтазам кор мекард ва дар мавзуъҳои илмию техникӣ мақолаҳо чоп мекард. Шумораи умумии нашрияҳои Мелконян дар Орбита тақрибан чор ҳазор аст. Мелконян инчунин чор китоби илмӣ-оммавӣ ва барои даҳ филми илмӣ-оммавӣ сенария навиштааст.

Мелконян узви Иттифоқи журналистони Булғористон, Ассотсиатсияи нависандагони Булғористон ва Созмони байналмилалии журналистон мебошад. Соли 1972 аввалин ҳикояи тахайюлии ў «Хандаи дарозмуддат» нашр шуд. Соли 1980 аввалин китоби ӯ маҷмӯаи «Хотираи ҷаҳон», дар соли 1984 “Дистопия” – аввалин песа дар Булғористон дар жанри илмӣ-тахайюлӣ навишта шудааст нашр шуданд. Мелконян дар соли 1989 романи «Марг дар садаф»-ро навишт, ки дар бораи ғуломии инсоният аз ҷониби одамони сунъии қобилияти зиёдшавӣ доранд ва метавонанд эҷодкорони худро аз тафаккури мустақили эҷодӣ  «табобат» кунанд, нақл мекунад. Дар ибтидои солҳои 1990 роман бояд ҳамчун китоби алоҳида нашр мешуд, вале бо сабабҳои номаълум, тамоми нашри он ба ҷуз чанд нусха нобуд карда шуд.

Асарҳои Мелконян ба 65 забони ҷаҳон тарҷума шудаанд. Худи Мелконян ба ғайр аз эҷодиёти худ ҳамчун тарҷумони асарҳои жанри илмӣ-тахайюлии рус ва англисзабон ба булғорӣ, аз ҷумла асарҳои Е.А.По, Ф.Браун, А. ва Б.Стругатскиҳо, Кир Буличев машҳур буд.

Агоп Мелконян оиладор ва ду писар дошт. Вай соли 2006 дар София бар асари саратони хун даргузашт.

Соли 1952 дар Франкфурти Майн нависандаи амрикоӣ Ҷоанна Линдсей ба олам омад.

Ҷоанна Ҳовард  дар оилаи афсари амрикоӣ, ки дар Олмон хидмат мекард, ба воя расидааст. Дар кӯдакӣ вай бо оилааш бисёр сафар мекард. Пас аз марги падар дар соли 1964, Ҷоанна Линдсей бо модараш ба Гавайӣ кӯчид. Дар соли 1970, пас аз хатми мактаби миёна, Ҷоанна бо Ралф Линдсей издивоҷ кард ва хонашин шуд. Ў соҳиби се фарзанд: Алфред, Ҷозеф ва Гаррет шуд.

Ҷоанна Линдсей аввалин романи худ бо номи «Арӯси дуздидашуда»-ро соли 1977 дар синни бисту панҷсолагӣ навишт. Рўйдодҳои романҳои Линдсей аслан дар асрҳои миёна ва Ғарби ваҳшӣ, дар Англияи Виктория ва дар кишварҳои афсонавӣ сурат мегиранд.

Соли 1954 дар шаҳри Хуҷанд, дар хонадони шоир ва тарҷумони маъруфи тоҷик Муҳиддин Аминзода Муҳсин Аминзода зода шуд. Соли 1968 мактаби ҳаштсолаи №1 шаҳри Хуҷандро хатм карда, таҳсилашро дар мактаби миёнаи №5 идома додааст. Баъди хатми мактаби миёна дар Комбинати овозадори «Абрешим» ба фаъолияти меҳнатӣ пардохта, пайваста шеър ҳам офаридааст.

Нахустин шеъри ӯ «Муаллим» солҳои мактабхонияш дар рӯзномаи вилоятии «Ҳақиқати Ленинобод» чоп шудааст.

Нахустин маҷмӯаи ашъори ӯ «Чашма» соли 1989 ба чоп расидааст.

Китоби дувуми ӯ «Сояи хаёл» соли 1998 интишор ёфтааст.

«Занҷираи заррин» савумин китоби шеърҳои Муҳсин Аминзода мебошад, ки соли 2007 мунташир гардидааст.

Китоби чоруми ашъорашро «Қаламам Ватан навишт» (2014) номгузорӣ кардааст, ки саршори андешаҳои миллату ватандӯстии ӯст.

Аз соли 1981 дар Кумитаи телевизион ва радиои вилояти Суғд фаъолият мебарад. Бештар бо таҳияи барномаҳои адабию фарҳангию ахлоқӣ ва филмҳои мустанад машғул аст.

Барои офаридани панҷ филми мустанад дар бораи ҳаёт ва маҳсули эҷоди Аминҷон Шукӯҳӣ, Боймуҳаммад Ниёзӣ, Муҳиддин Аминзода ва Озод Аминзода сазовори Ҷоизаи ба номи Камоли Хуҷандӣ гардидааст.

Филми мустанади ӯ дар бораи ҳаёт ва фаъолияти Нависандаи халқии Тоҷикистон Раҳим Ҷалилро дӯстдорони адабиёт хуш пазируфтанд.

Очеркномаҳои ӯ «Диловарони Ёва» ва «Ӯ аввалин буд» аз қаҳрамонию шуҷоати зодагони деҳаи Ёва дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва маҳсули кору ҷустуҷӯҳои пурсамари олими зардолушинос Аҳмадҷон Пӯлодов нақл мекунанд.

Аълочии фарҳанг, матбуот, телевизион ва радиои Тоҷикистон.

Аз соли 1999 узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон аст.

Таҳияи Сафаргул Ҳусайнова