Як рӯзи адабиёт дар таърихи башар. 8 – уми декабр
Соли 65 пеш аз милод дар Венера шоири Руми қадим, намояндаи «асри тиллоии» адабиёти Рум Ҳоратсий ба дунё омадааст. Дар минтақае, ки шоир ба воя расидааст, муҳоҷирон ба сар мебурданд. Онҳо бо лаҳҷаҳои гуногун ҳарф мезаданд, ки ин ба рушди забоншиносии Ҳоратсий мусоидат кардааст.
Падари шоир як қисми умри худро дар ғуломӣ сипарӣ кардааст. Ў марди хеле қобилиятнок буд, ки барои ба даст овардани озодии писараш имконият фароҳам сохт ва зиндагии моддию иҷтимоии оилаашро беҳтар кард. Дар бораи модари Ҳоратсий ҳеҷ чиз маълум нест, аммо дар навиштаҷоти ӯ истинод ба дояаш Пуглия мавҷуд аст. Падар барои таҳсили писараш маблағи ночизе сарф кард ва ба Рум кӯчид, то муваффақияти мактаб ва рушди ахлоқии шоири ояндаро назорат кунад.
Роҳи эҷодӣ барои Ҳоратсий аз солҳои 39-38 пеш аз милод боз шудааст, ин ҳамон замоне буд, ки аввалин шеърҳои худро ба забони лотинӣ эҷод кард. Минбаъд ин шеърҳо асоси аввалин маҷмӯаи ашъори ӯ «Суҳбатҳо” (лот. Sermones) – ро ташкил доданд.
Китоби дуюми «Суҳбатҳо» соли 30 пеш аз милод нашр шудааст. Дар ҳамон сол Ҳоратсий дар ситоиши Август «Эпод» навишт. Пас аз ин марҳалаи лирикӣ дар эҷодиёти шоир сурат гирифт, ки дар натиҷа маҷмӯа бо номи «Сурудҳо» пайдо шуд. Дар соли 20 пеш аз милод. аввалин китоби «Пайғомҳо» – маҷмуаи мактубҳои фалсафӣ аз чоп баромад.
Соли 17 пеш аз милод барои ҷашну тантанаҳои давлатӣ императури Рум навиштани гимнро ба Ҳоратсий вогузор карда, ба ин васила ба мақоми пуршарафи ӯ ҳамчун шоири пешқадам дар империяи Рум таъкид кард.
Дар охири умри худ Ҳоратсий китоби дуюми «Пайғомҳо»-ро навишт, ки дар он масъалаҳои адабиётро ба миён гузоштааст.
Ҳоратсий 27 ноябри соли 8 пеш аз милод, ки ҳанӯз синна ба 57 нарасида буд, аз олам чашм пӯшид.
Соли 1706 нависанда, мутарҷим ва мақоланависи фаронсавӣ Авраам Николас Амелот де ла Уссе дар пойтахти Фаронса шаҳри Порис аз олам гузашт.
Авраам Николас Амелот де Ла Уссе ( фр. Nicolas Amelot de La Houssaye ; 1634-1706 ) моҳи феврали соли 1634 дар шаҳри Орлеан (департаменти Луара) ба дунё омадааст.
Вай пас аз нашри «Histoire du gouvernement de Venise» (Порис, 1676; Амстердам, 1705), маълуму машҳур гардид. Навиштани ин асар барои нависанда душманони зиёде овард, сафири Венетсия Ҷустинаниани ба таваҷҷуҳи ҳукумати Фаронса нисбат ба ин нашрияҳо эътирози шадид расонд ва дар натиҷа муаллиф боздошт ва ба қалъаи Бастилия фиристода шуд. Вай муддати дароз дар зиндон наистод ва пас аз шаш ҳафта озод шуд (Бойгонии Бастилия, чилди VIII. сах. 93 ва 94). Асари ӯ боз чанд бор бо забонҳои гуногун нашр шуд ва ҳар дафъа ин нашрияҳо бо эътирози Венетсия ҳамроҳ мешуданд.
Ҳамин ки сару садоҳои ин моҷаро коҳиш ёфт, баъди ин тарҷумаи нашркардаи Паоло Сарпи “Таърихи шӯрои Трент” ӯро аз ҷониби папа дунболгир шуд.
Соли 1830 дар Порис нависанда, файласуф ва сиёсатмадори швейсарии Фаронса Бенҷамин Констан де Ребек дар синни 63-солагӣ даргузашт.
Бенҷамин Констан де Ребек (Constant de Rebecque, Benjamin). 25 октябри соли 1767 дар Лозанна (Швейтсария) таваллуд шудааст. Вай дар Олмон, Англия ва Шотландия таҳсил кардааст. Аввалин рисолааш «Дар бораи рӯҳи забт ва ғасбкунӣ» (De l’esprit de conquête et de l’usurpation) ном дошт. Соли 1816 романи “Адолф”-ро навишт, ки дар инкишофи романтизм ва насри психологии муосир нақши муҳим бозид. Дар соли 1819 вай аъзои палатаи депутатҳо ва яке аз мақоланависони пешқадам гардид. Баъди табаддулоти соли 1830, ки дар он нақши калон бозид, раиси Шўрои давлатӣ шуд.
Нуқтаи назари фалсафии Констан таъсироти гуногун, аз ҷумла Волтер ва энсиклопедистҳо, Кант, Шеллинг ва Шлегелро инъикос мекард, вале ба ӯ наздиктарин нуқтаи назари «идеологҳо», махсусан Кабанис буд.
Дар асарҳои «Дар бораи дин, пайдоиш, шаклҳо ва инкишофи он» (De la din considerée dans sa source, ses formes et ses dévéloppements, дар 5 ҷилд, 1824–1831) ва «Дар бораи политеизми румӣ дар робита бо фалсафаи юнонӣ ва насронӣ» (дар 2 ҷилд баъди вафоташ дар соли 1833 нашр шудааст) Констант мафҳуми динро, ки дар инкишофи худ аз се марҳила мегузарад: тўморпарастӣ, бисёрхудоӣ ва илоҳиёт тавсиф кардааст. Илоҳиёти анъанавӣ, ба гуфтаи Констан, дар ниҳоят ба сарнавишти пешгузаштагони худ дучор хоҳад шуд: вай ба танқиди харобиовар рў ба рў мешавад. Шакли олии дин илоҳиёти ирфонӣ мебошад, ки бар эҳсоси динӣ асос ёфтааст.
Соли 1832 дар Борган нависандаи норвежӣ Борнстжерне Бёрнсон, барандаи Ҷоизаи Нобели адабиёт дар соли 1903 ба дунё омадааст.
Борнстжерне Мартинус Борнсон шоир, намоишноманавис, нависанда ва рӯзноманигори бузурги Норвегия аст. Ў дар Борган Манор дар деҳаи хилвати Квикне дар ноҳияи Остердален, тақрибан шаст мил ҷанубтар аз Тронхайм таваллуд шудааст. Дар панҷсолагиаш, оила аз Квикне ба минтақаи зебоманзари Ромсдал дар Норвегияи Ғарбӣ кӯчид ва дар он ҷо ӯро ба мактаб дар шаҳри соҳилии Молде фиристоданд. Ў бармаҳал шеър менавишт, дастнависҳояш дар рӯзномаҳо нашр мешуданд ва баъдтар ба сиёсат таваҷҷӯҳи зиёд зоҳир мекард.
Соли 1852 ба донишгоҳ дохил шуд, аммо соли оянда ба синни балоғат расид ва ба дарсҳо рафтанро қатъ кард. Дар тӯли 2 сол бозрасиҳои театрӣ ва мақолаҳои интиқодии ӯ дар рӯзномаҳои мухталиф ба табъ мерасид ва ӯ низ маъракаи таъсиси театри миллии Норвегияро оғоз кард. Дар соли 1854 Бёрнстерн дар рӯзномаи субҳи Осло «Моргенбладет» ба ҳайси мунаққиди театр фаъолият карда, пас аз 2 сол ба нашри маҷаллаи Illustreret Folkebladet шурӯъ кард, ки дар он афсонаҳои халқии сабткардааш бори аввал нашр мешуданд. Тобистони соли 1856 вай ба ҷамъомади донишҷўёни Шветсия рафта, дар он ҷо аз хотираҳои гузашта, аз дидани либосҳои миллӣ ва яроқу аслиҳа ба ҳайрат афтод. Вай аз ғояи эҳёи таърихи кишвари худ илҳом гирифта, эссеи “Чӣ тавр ман шоир шудам“-ро менависад.
Бо мақсади иҷрои ӯҳдадориҳои худ дар назди театри миллӣ, Борнстжерне Борнсон дар соли 1857 директори театри нави Норске дар Берген шуд. Ҳангоми кор дар театр Борнсон ба навиштани шеър, песа ва ҳикояҳо идома медод. Шеъри ӯ “Бале, мо ин сарзаминро дӯст медорем” (“Ja, vi elsker dette Landet”), ки соли 1859 навишта шуда буд, баъдан оҳанг баста шуд ва ба суруди миллии Норвегия табдил ёфт. Соли 1859 ба Осло баргашта, вай ба нашри рӯзномаи ҳаррӯзаи бегоҳии Aftenbladet шурӯъ кард.
Аз соли 1860 то соли 1863 Бёрнстжерне Бёрнсон дар хориҷа, асосан дар Италия зиндагӣ мекард ва пас аз бозгашт ба Осло директори театри Кристиания шуд. Дар соли 1870 «Шеърҳо ва сурудҳо»-и ӯ ба табъ расид. Солҳои 1873-1876 нависанда дар Рум зиндагӣ мекунад ва дар он вақт мавзуҳои фолклорӣ ва таърихиро тарк карда, ба танқиди иҷтимоӣ гузашт. Соли 1903 сазовори мукофоти Нобел дар соҳаи адабиёт гардид.
26 апрели соли 1910 дар синни 77-солагӣ дар Порис аз олам гузашт.
Соли 1859 дар Эдинбург нависанда ва очеркнависи англис Томас де Куинси дар синни 74-солагӣ даргузашт.
Томас де Квинси 15 августи соли 1785 дар оилаи тоҷири сарватманди Манчестер таваллуд шудааст. Пас аз марги падараш, оила ба Бат кӯчид ва модари Томас ӯро дар мактаби хусусии ба номи шоҳ Эдвард номнавис кард. То соли 1800, Де Квинси мактабро хатм карда, барои дохил шудан ба Донишгоҳи Оксфорд омодагӣ медид, аммо ба ҷои ин аз хона фирор кард. Дар соли 1802, ӯ дар Лондон бе пул монд ва бештар вақт аз гуруснагӣ азоб мекашид, аммо ҳанӯз ҳам нияти ба хона баргаштан надошт. Томас дар ҳолати рӯҳафтодагӣ қарор дошт. Ў ба шеър шавқ пайдо кард, алахусус ба лирикаи Уилям Ворсворт.
Соли 1803 Томас де Квинси ба Донишгоҳи Оксфорд дохил шуда, бисёр кор мекард. Дар ҳамин давра ба афюн одат карда, микдори онро тадриҷан зиёд кард, ки дар натиҷа дар як шабонарўз 8000 қатра истеъмол мекард.
Соли 1816 Де Квинси оиладор шуд. Ҳамсараш Маргарет ба ӯ ҳашт фарзанд таваллуд кард, ки панҷ нафарашон барвақт вафот карданд ва се духтар аз ӯ зинда монданд. Соли 1837 завҷаи де Квинси вафот кард. Дар соли 1821 де Квинси “Омурзиш”-и худро ҳамчун китоби алоҳида нашр кард, ки бо зебоии услуб ва қудрати фавқулода дар тасвири руъё ва таваҳҳуме, ки аз истифодаи афюн ба вуҷуд омадаанд, мардумро ба ҳайрат овард. Баъдан, Де Квинси ранҷу озори худро бо афюн паси сар мекард. Ба гуфтаи худи Де Квинси, ӯ барои андешаи бадбахтии худ ё дигарон кофӣ устувор набуд. Бо ин ў зарурати истифодаи афюнро барои фаромӯш кардани андешаҳои гуногун фаҳмонд. Дар натиҷа истифодаи афюн ба он оварда расонд, ки тамоми корҳои бузурге, ки Де Квинси оғоз карда буд, нотамом монданд. Доираи тафаккури ў хеле васеъ буд: ягон масъалаи муҳимми иқтисодию фалсафӣ, таърихию адабии замони ў, аз мадди назараш дур намондааст. Ба рисолаҳои иқтисодии ў иқтисодчиён баҳои баланд додаанд.
Бар хилофи пешгӯиҳои табибон, ки марги бармаҳали Де Куинсиро пешгӯӣ мекарданд, ӯ дар соли ҳафтоду панҷуми умраш даргузашт.
Соли 1863 завҷаи А.С.Пушкин Наталя Гончарова вафот кард.
Соли 1895 шоири Литва Бронэ Буйвидайте ба олам омадааст.
Бронэ дар оилаи косиб ба воя расидааст. Соли 1914 мактаби чорсолаи шаҳри Утена ва соли 1918 гимназияи Воронежро хатм мекунад. Солҳои 1918-1930 дар Скуодас, Вейвериай, Паневежис, Аникшай ва баъдиҶанги дуюми ҷаҳон то соли 1948 дар Алитус ба ҳайси омўзгор фаъолият кардааст.
Тақрибан соли 1960 вай биноии худро аз даст дод. Соли 1970 ба узвияти Ҷамъияти нобиноёни Литва пазируфта шуд. Ҷамъияти нобиноён ба ӯ гоҳ-гоҳе кўмаки молӣ мерасонд. Бо вуҷуди нобино буданаш, барои кӯдакон чанд китоб навиштааст.
Дар солҳои байни ҷанг вай се маҷмуаи шеър ва чанд китоби насриашро ба табъ расонд. Вай дар бораи Аникшяй дар назми бачагон маҷмуаи достонҳо, «Манзумаҳои аникшяӣ» («Anykščių baladės», 1930), афсонаҳои назмӣ ва достонҳо эҷод кардааст. Баъд аз ҷанг ба ғайр аз ашъори нав асарҳои пештараашро, ки асосан барои бачагон навишта буд, аз нав таҳрир кардааст. Соли 1934 романи «Варақаҳои кушод»-ро эҷод кардааст.
Бронэ Буйвидайте 29 январи соли 1984 вафот кард.
Соли 1907 нависандаи Литва Йонас Билиунас тарки олам кард. Йонас Билиунас нависанда, мунаққид, шоир, мақоланависи Литва; асосгузори насри лирикии Литва ба шумор меравад. Йонас дар оилаи деҳқон ба дунё омадааст. Солҳои 1891-1899 дар гимназияи Либау (ҳоло Лиепая) таҳсил кардааст. Волидайн дар соли 1893 вафот карданд. Ў бо омўзиши дарсҳои хусусӣ рўзгори худро таъмин мекард. Соли 1900 ба факултаи тиббии донишгоҳи Дорпат дохил шуд. Соли дигар ўро барои иштирок дар намоиши донишҷўён хориҷ карданд. Солҳои 1901-1902 дар Либау, Шавли ва Поневеж зиндагӣ карда, аз дарсҳои хусусиаш даромад ба даст меовард.
Аввалин бор эҷодиёти худро дар соли 1898 нашр кардааст. Нахусӣтин китоби насриаш зери унвони «Ҳикояҳои гуногун» соли 1906 рўйи чоп омад. Муаллифи мақолаҳои публитсистӣ, адабӣ-танқидӣ ва таърихию адабӣ, брошураҳои дорои мазмуни оммавии илмию сиёсӣ мебошад. Дар рӯзномаҳои «Вилняус жиниос», «Летувос юкининкас», маҷаллаи «Варпас» ва дигар нашрияҳои даврии Литва саҳм гузоштааст. Ў дар адабиёти Литва аввалин шуда машаққати меҳнаткашон, афзоиши шуури синфиро (хикояхои «Бе кор», 1903, «Аввалин корпартоӣ», 1903) тасвир кардааст. Дар повестҳои «Чароғи бахт» (1905), «Дар қад-қади Неман» (1905), повести «Қиссаи аламовар» (1907) дар бораи рўзгори меҳнаткашон навиштааст. Якчанд ҳикояааш классикаи адабиёти бачагонаи Литва гардиданд. Асарҳояш ба забони русӣ, белорусӣ, латвиягӣ, олмонӣ, лаҳистонӣ, тоҷикӣ, шведӣ, эстонӣ ва ғайра тарҷума шудаанд.
Соли 1937дар Алма-Ато дар синни 64-солагӣ бо ҳукми сегонаи Комиссариати халқии корҳои дохилӣ (НКВД) адабиётшинос, туркшинос, шоир ва тарҷумони қазоқ Аҳмад Бойтурсунов ҳамчун «душмани халқ» ба қатл расид.
Байтурсинов нависандаи барҷаста, омўзгор ва забоншинос буд. Вай хатти қазоқиро дар асоси хати арабӣ ислоҳ карда имкон дод, ки аз он миллионҳо қазоқи хориҷи кишвар истифода барад. Дар соли 1912 Ахмет Байтурсинов тамоми ҳарфҳои сирф арабиро, ки дар забони қазоқӣ истифода намешуданд, хориҷ карда, ҳарфҳои хоси забони қазоқиро илова кард. Аз алифбои нав, ки “Жана эмле” ном дорад, то ҳол қазоқҳои муқими Чин, Афғонистон ва Эрон истифода мекунанд.
Аҳмад Бойтурсунов асосҳои забоншиносии қазоқ, истилоҳоти илмии таърифи грамматикаи қазоқро кор карда баромад.
Дар Энсиклопедияи Бузурги Шӯравӣ аз ӯ ҳамчун идеологи динӣ-миллатгароӣ ёд шудааст. Моҳи октябри соли 1937 Ахмет Байтурсинов боз ба ҳабс гирифта шуд ва пас аз ду моҳ, 8 декабр, ҳамчун «душмани халқ» дар зиндонҳои НКВД парронда шуд.
Аҳмад Бойтурсунов ба Маркази илмии ҷумҳурӣ роҳбарӣ мекард, дар таърихи халқи қазоқ аввалин донишгоҳи давлатӣ профессори филология буд. Бойтурсунов оид ба забони модарии худ дастурҳои таълимӣ, китобҳои дарсӣ барои соҳаи маориф ва алифбои расмдор офаридааст, ки дар солҳои 1920 якчанд бор нашр шудаанд.
Маълум аст, ки хати арабӣ дар сурати бидуни садонок истифода шудан, воқеан барои забонҳои туркӣ нороҳатиҳои муайяне эҷод мекунад. Аҳмад Байтурсинов лоиҳаи аслии ислоҳоти алифбои арабиро пешниҳод кард.
Аҳмад Бойтурсунов дар рушди адабиёт ва алифбои қазоқ саҳми бузург гузоштааст. Масалҳои машҳури ў маҷмуаҳои «Чил афсона» ва «Маса», ки мутаносибан солҳои 1909 ва 1911 нашр шудаанд, ба шумор мераванд. Байтурсинов дар бобати гирд овардан ва нашр кардани намунаҳои эҷодиёти даҳанакии халқи қазоқ бисёр кор кардааст. Ў ба достони «Эр Саин», ки соли 1923 ба табъ расид, мақолаи муқаддима ва тафсирҳо навиштааст, китобҳои «23 марсия» (1926) ва «Адабиётшиносӣ» (1926) ба табъ расонидааст, ки охиринаш пажўҳишҳои аввалини илмӣ оид ба таърихи адабиёти қазоқ ба ҳисоб меравад. Соли 1926 Аҳмад Бойтурсунов рисолаи «Оид ба истилоҳот дар забонҳои туркӣ»-ро навиштааст. Аҳмад Бойтурсунов барои таълими забони модарии бачагони қазоқ як қатор китобҳои дарсӣ таълиф кардааст. Аз ҷумла: «Китоби дарсӣ» (1912), «Роҳнамои забон» (1914), «Алифбо»(1924), «Алифбои нав» (1926-1928), дастури методии «Баяншӣ» (1926).
Соли 1994 шоир ва адабиётшиноси рус Михаил Борисович Крепс даргузашт. Михаил Борисович Крепс хатмкардаи факултаи филологияи Донишгоҳи Ленинград (1967), номзади илмҳои филологӣ, мутахассиси адабиёти англисӣ мебошад. Солҳои 1967-1973 дар Донишкадаи давлатии омӯзгории Ленинград аз адабиёти англисӣ дарс додааст ва ҳамзамон дар аспирантура таҳсил мекард. Соли 1974 ба ИМА муҳоҷират кард. Солҳои 1974-1977 дар Монтеррей аз забон ва адабиёти рус дарс додааст. Солҳои 1977-1981 дар аспирантураи Донишгоҳи Калифорнияи Беркли дар шӯъбаи славяншиносӣ таҳсил кардааст. Дар Беркли рисолаи номзадии «Ҳаҷв ва зарофати Зошенко» (1981) дифоъ кард. Рисолаҳои «Дар бораи шеъри Иосиф Бродский» (1984), «Булгаков ва Пастернак ҳамчун романнавис» (1984), «Услуби комиксҳои Зошенко» (1986) нашр шудаанд. Вай аз соли 1976 ба нашри шеър шурӯъ кардааст.
Соли 1999 нависанда ва фалайсуфии инглис Айрис Мердок даргузашт. Айрис Мердок муаллифи асарҳои драмавӣ ва фалсафӣ мебошад. Бо қалами нависандаи боистеъдод 26 роман нашр шудааст. Нависанда дар соли 1954 аввалин романи худро зери унвони «Дар зери тор» чоп кард.
Охирин романи Айрис Мердок «Дилеммаи Ҷексон» аст. Он соли 1995 навишта шуда буд ва аз ҷониби мунаққидони адабиётшинос хеле сард пазируфта шуд.
Айрис чанд соли охири умрашро дар мубориза бо бемории Алтсгеймер сарф кардааст, ки дар натиҷа бар асари ин беморӣ даргузашт.
Айрис Мердок яке аз беҳтарин нависандагони асри ХХ мебошад.
Соли 2001 филми бадеии «Айрис» дар бораи ҳаёти ин нависандаи маъруф ба навор гирифта шуд. Нақши Айрис Мердокро Ҷуди Денч ва Кейт Уинслет бозӣ кардаанд. Ҳунармандон барои иҷрои ин нақш ба ҷоизаи Оскар пешбарӣ шуда буданд.
Таҳияи Сафаргул ҲУСАЙНОВА