Як рӯзи адабиёт дар таърихи башар. 26 – уми январ

Соли 1582 дар Базел нависанда ва инсонпарвари швейтсарӣ Томас Платтер дар синни 82-солагӣ даргузашт.

Соли 1781 дар Берлин нависанда ва намоишноманависи олмонӣ Ахим фон Арним, намояндаи романтизми Ҳейделберг чашм ба олами ҳастӣ кушод.

Людвиг Ахим фон Арним дар оилаи ашрофзодаи дарбори шоҳии Пруссия ба дунё омада, намояндаи гурӯҳи бузурги юнкерҳо буд. Ахим айёми бачагии худро дар қасри оилавиашон – маркази Берлин гузарондааст. Людвиг тамоми умрашро ба ҷамъоварии эҷодиёти халқ – сурудҳо, афсонаҳо, мақолҳо бахшидааст. Солҳои 1806-1808 Арним бо ҳамкории Клеменс Брентано маҷмуаи эҷодиёти халқиро бо номи «Шохи сеҳрноки писарбача» нашр кард. Дар соли 1811 фон Арним ба хоҳари дӯсти наздикаш Беттина Брентано издивоҷ кард. Беттина фон Арним дар ҷамъоварии фолклор шарики вафодори ў гардид. Нависанда нимаи дуюми умри худро қисман дар Берлин, қисман дар мулки шахсиаш Виперсдорф гузаронида, соли 1831 дар он ҷо вафот кард.

Муаллифи романҳои «Бенавоӣ, бойигарӣ, ҷиноят ва кафорати графиня Долорес» (1810), «Муҳофизони тоҷ» (1817, қисми дуюм пас аз марг – 1854), ҳикояҳои «Изабеллаи Миср, ишқи аввалини император Чарлзи V» (1812), «Рафаэл ва ҳамсояҳои ў» (1822, соли 1824 нашр шуд), повести «Маҷруҳи савдоӣ дар Форт-Ратоно» (1818) ва ғайра. Ҳамроҳи Брентано тазкираи сурудҳои халқии «Шохи сеҳрноки писарбача»-ро дар се ҷилд (1805-1808) тартиб доданд, ки ба инкишофи назми олмонии асри 19 таъсири назаррас дошт. Арним дар романи таърихӣ «Изабелла аз Миср» тахайюлотро бо тафсилоти дақиқи таърихӣ якҷоя тасвир кардааст.

Соли 1804 дар Порис нависандаи фаронсавӣ, асосгузори жанри ҳангомаомези ҷиноии адабиёти оммавӣ Эҷен Сю ба олам омад.

Мари-Ҷозеф Сю дар оилаи табиб ба воя расидааст. Падараш Жан-Батист Сю дар давоми чанд соли баъди Инқилоби Кабир, муваффақияти касбиро ба даст овард: вай аз духтури одӣ ба сардухтури горди империалистӣ расид ва бо Наполен дўст шуд. Мари-Ҷозеф дар Коллеҷи аристократии де Бурбон таҳсил ва он ҷо ӯ бо асилзодагон робита барқарор мекунад.

Аз соли 1825 Эҷен Сю, «аз бекорӣ,» баъзан ба адабиёт рў оварда, бо дӯстонаш песа менависад. Аммо ин шуғл баъдҳо Эҷенро нависандаи машҳур кард. Вай аз песа ба повест, аз повест ба «романҳои баҳрӣ» дар равияи романтизм мегузарад. Сю, ки дар ҷомеаи аристократӣ ба воя мерасид, ҳаёти «ашрофзодагон»-ро бодиққат меомӯзад. Вай аз  мушоҳидаҳои худ мутаассир шуда, нигоҳаш ба аъёну ашроф куллан тағйир меёбад, як дилсардие ўро фаро мегирад. Дар давоми солҳои 30-юм романҳои ў бештар ба муҳити иҷтимоӣ дахл карда, ҳаҷви онҳо дар бораи ашрофон ва умуман ашрофзодагон тезу тунд мегардад. Шӯҳрати Сю аз доираи ҷомеаи болоӣ берун меравад. Дар баробари ҳамаи ин сафи душманонаш меафзоянд.

Соли 1841 намоишноманавис Феликс Пиа Сюро бо коргар Фуҷер ошно кард. Ин шиносоӣ тамоми ҳаёти ояндаи нависандаро дигаргун сохт. Фуҷери кандакор бо суханварӣ ва худомўзии худ Э.Сюро ба ҳайрат овард. Дар моҳи феврали соли 1848 инқилоб ба амал омад ва Ҷумҳурии дуюм эълон карда шуд. Сю дар ҳаёти сиёсӣ фаъолона иштирок карда, баъди табаддулоти 2 декабри соли 1851 аз Фаронса ихтиёран ва намоишкорона баромада ба муҳоҷират меравад.

3 августи соли 1857 Эҷен Сю дар шароити пурасрор ногаҳон вафот кард.

Соли 1842 дар Порис шоир, намоишноманавис ва насрнависи фаронсавӣ, намояндаи мактаби парнасӣ, узви Академияи Фаронса Франсуа Коппе ба дунё омад.

Франсуа Коппе дар оилаи коргар ба воя расидааст. Пас аз таҳсил дар литсейи Сент-Луи, дар Вазорати мудофеа ба ҳайси мансабдор хидмат мекард ва ба гурӯҳи Парнассиён ҳамроҳ шуда, ба навиштани шеър шурӯъ кард. Аввалин маҷмуаи ашъори ў бо номи «Реликварий» (1866) дар матбуот пайдо шуд. Дар соли 1869 аввалин песааш бо номи

«Раҳгузар» (1892) бомуваффақият нашр шуд. Достонҳои «Он чи бояд кард» (1871) ва «Хазинаи наҷот» (1871), ки зери таъсири ҷанги Франко-Пруссия эҷод шудаанд, низ хеле машҳур буданд. Коппе инчунин муаллифи як қатор драмаҳо дар мавзӯъҳои таърихӣ аз ҷумла «Яқубиён» (1885) ва ғайра мебошад.

Коппе аз маъруфтарин ва серхонандатарин шоирони замони худ буд, аммо дере нагузашта осори ӯ мавриди тамасхур ва тақлиди ҳаҷвии «шоирони лаънатзада» қарор ёфт ва шоир ба гўшаи фаромӯшӣ афтод. Дар ашъори ў то андозае ватандўстӣ, ҳассосият, таваҷҷўҳ ба ҳаёти ҳаррўза ва эҳсосоти инсони одӣ (барои ин Коппе лақаби «шоири камбағалон»-ро гирифтааст) хос аст.

Асарҳои Коппе дар жанрҳои гуногун дар охири асри 19 дар Русия борҳо нашр шуданд.

Соли 1918 дар Терре-Хот нависандаи жанри асарҳои тахайюлии амрикоӣ Филип Фармер чашм ба олами ҳастӣ кушод.

Пас аз хатми мактаби миёна дар соли 1936 дар Донишкадаи Политехникии Брэдли (Пеория, Иллинойс) ва Донишгоҳи Миссурӣ таҳсил мекард ва ҳамзамон ба ҳайси барқкор фаъолият дошт. Падари ӯ муҳандис ва роҳбари як ширкати барқии маҳаллӣ буд. Фармер аз кӯдакӣ хонданро хеле дўст медошт ва аллакай дар синфи чорум тасмим гирифта буд, ки нависанда шавад.

Аввалин муваффақияти адабии Фармер достони «Ошиқон» буд, ки соли 1952 нашр шуд. Барои ин достон ў сазовори ҷоизаи «Ҳуго»  барои «беҳтарин муаллифи нав» гардид. Дар озмуни ношир ширкат карда, ҷоизаи аввалро ба маблағи 4000 доллар барои романе, ки асоси силсилаи «Ҷаҳони дарё» гашт соҳиб шуд. Аммо бо сабаби муфлисшавии нашриёт китоб чоп нашуд ва Фармер ҷоизаро гирифта натавонист.

Ҷоизаи навбатии Ҳугоро Фармер дар соли 1967 бо нашри «Мусофирон бо корти арғувонӣ» соҳиб шуд. Соли 1970, давраи пурсамартарини эҷодиёти ӯ оғоз шуд, ки дар тӯли 10 сол 25 китобаш нашр шуд. Романи «Зиндашавӣ баъди марг» (1971) ба ӯ ҷоизаи сеюми Ҳугоро овард.

Фармер дар байни мунаққидонаш ҳам ҷонибдорон ва ҳам мухолифон дошт. Лесли Фидлер ӯро «бузургтарин нависандаи жанри тахайюлии ҳама давру замонҳо» номид ва эҷодиёти ӯро чунин ситоиш кардааст «хоҳишу рағбати азим, ки аз тамоми кайҳон гузашта, ҳозир ва ояндаро ба худ мегирад ва куллан онро рӯи саҳфа мекорад».

Филип Фармер 25 феврали 2009 вафот кард. Дар замони маргаш ӯ ва ҳамсараш Бетти соҳиби ду фарзанд, шаш набера ва чаҳор абера буданд.

Соли 1935 дар шаҳри Самарқанд шиоири маъруфи тоҷик Наримон Бақозода дида ба олам кушод.

Соли 1960 факултаи филологияи тоҷики Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ба номи В.И.Ленинро бо баҳои аъло хатм карда, ба рӯзноманигорӣ пардохтааст.

Солҳои рӯзноманигорӣ ба эҷоди фелетону мақолаҳои танқидӣ пардохта, минбаъда ба эҷоди осоре барои бачагон рӯй овардааст, ки дар маҷмӯаҳои «Гулдара» (1969), «Шеърҳо, афсонаҳо, чистонҳо» (1971), «Сурнайчӣ» (1975), «Оши ҳалол» (1978), «Шаш ҳикояти пахта» (наср, 1980), «Чӣ хуш аст?» (1983), «Дафтари мо кони «панҷ» (1985), «Алифбои дилкушо» (1997), «Иди алифбо омад» (1999), «Дунё ба умеди ман» (2003), «Озода шав!» (2005), «Сайри боғи даҳ адад» (2006) ва ғайра интишор ёфтаанд.

Дар нашрияҳои Маскаву Душанбе маҷмӯаи афсонаҳо ва достону чистонҳои шоир ба забони русӣ интишор ёфтаанд, ки «Хандалак» (1969), «Ишь ты, озорной!» (1974), «Что всего слаще?» (1986), «Детский парк» (1990) аз он ҷумлаанд.

Муаллифи филмномаи «Пули ларзон» (ба русӣ), радиопйесаи «Истиқболи Барфибобо», пйесаи телевизионии «Кадри ҳавоӣ» ва силсилаи намоишномаҳост, ки дар театрҳои гуногуни ҷумҳурӣ саҳнагузорӣ шудаанд.

Муаллифи се операи нахустини тоҷикӣ барои бачаҳо – «Хонаи Заргӯшбибӣ» (ба тоҷикӣ ва русӣ, 1986,1987), «Ҷингилапо» (1987), ораторияи зиддиҷангии «Сӯзанда не, созанда шав! (Театри давлатии академии опера ва балети ба номи Садриддин Айнӣ, телевизиони ҷумҳурӣ; 2002) мебошад.

Соли 1979 китоби «Гулдара»-и ӯ дар Тошканд интишор ёфтааст.

Ходими шоистаи фарҳанги Тоҷикистон.

Аълочии маорифи халқи Тоҷикистон.

Бо медали «Барои меҳнати шуҷоатнок», «Нишони Фахрӣ»-и Кумитаи сулҳхоҳони олмонии ба номи Жолио Кюри, медалҳои тиллойи Федератсияи байналхалқии сулҳу ризо ва Хазинаи байналхалқии сулҳ мукофотонида шудааст.

Аз соли 1974 узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон буд.

Соли 2009 аз олам даргузашт.

Соли 1979 дар Хюстон, Техас нависандаи асарҳои жанри илмӣ-тахайюлӣ ва риёзидони амрикоӣ Юн Ҳа Ли, барандаи ҷоизаи Locus, таваллуд шуд.

Дар айёми кӯдакиаш оилаи ӯ бо навбат дар ИМА ва Кореяи Ҷанубӣ зиндагӣ мекард. Дар Сеул ӯ дар мактаби инглисизабон таҳсил кард ва пас аз хатми он ба Донишгоҳи Корнел дохил шуда, соҳиби ихтисоси риёзиёт ва дараҷаи бакалаврӣ шуд. Ӯ дараҷаи магистриро дар Донишгоҳи Стэнфорд ба даст овард.

Аввалин ҳикояи тахайюлии ӯ «Суоли садум» соли 1999 дар маҷаллаи Fantasy & Science Fiction нашр шуд. То соли 2018 ӯ ҳудуди 60 ҳикояро нашр кард, ки бархе аз онҳо ба маҷмӯа дохил шуданд ва соҳиби ҷоизаҳои гуногуни китоб шуданд. Дар соли 2016 аввалин романи ӯ бо номи «Дом барои рӯбоҳи нуҳдума» нашр шуд, ки ба ҷоизаи бонуфузи «Locus» барои беҳтарин романи аввалин сазовор гардид. Ин роман инчунин барои ҷоизаҳои Nebula, Hugo ва Arthur C. C. Clarke пешбарӣ карда шуд.

Соли 1994 дар Маскав нависанда, филмноманавис ва адабиётшиноси шӯравии белорус Алес Адамович дар синни 66-солагӣ даргузашт.

Александр Михайлович (Алес) Адамович 3 сентябри соли 1927 дар деҳаи Конюхи вилояти Минск дар оилаи духтур ба олам омадааст.

А. М. Адамович фаъолияти адабии худро аз романи «Ҷанг зери бом» (1960) оғоз кардааст. Достонҳои «Писарон ба ҷанг мераванд» (1965), «Достони Хатин» (1968-1972), «Ман аз деҳаи оташинам» (1977, якҷоя бо Ю. Брыл ва В. Колесник) бо қалами ў рўйи чоп омадаанд.

Дар соли 1977 асарҳои нависанда дар 2 ҷилд нашр шуданд. Романи «Ҷазодиҳандагон» (1981), «Дар бораи насри ҳарбии муосир» (1981), «Ҷанг ва деҳа дар адабиёти муосир» (1982) ва «Чизе муҳимтар нест» (1985) пайи ҳам рўйи чоп омаданд. Солҳои 1981-1983 маҷмуаи асарҳои Алес Адамович дар 4 ҷилд аз чоп баромад.

Соли 1985 филми «Биёву бубин», ки аз рўйи филмномаи А. Адамович «Достони Хатин» ва «Ҷазодиҳандагон» бо ҳаммуаллифи коргардони синамо Елем Климов ба навор гирафта шуд,  сазовори ҷоизаи аввалин ва Мукофоти тиллоиро дар кинофестивали XIV Москва гардид.

Александр Михайлович Адамович муаллифи зиёда аз 100 мақолаҳои адабию танқидӣ ва 13 рисола мебошад. Бо орденҳои “Нишони Фахрӣ” (1977), Ҷанги Ватанӣ, дараҷаи II (1985), Байрақи Сурхи Меҳнат (1986) ва медалҳо мукофотонида шудааст.

Соли 2000 дар Лос-Анҷелес, нависандаи жанри асарҳои тахаюлии амрикоӣ, барандаи ҷоизаи «Хюго» Алфред ван Фогт дар синни 87-солагӣ аз бемории алтсгеймер даргузашт.

Алфред Элтон Ван Фогт 26 апрели соли 1912 дар шаҳри Виннипеги Канада ба дунё омадааст, ки волидонаш пас аз муҳоҷират аз Ҳолланд дар он ҷо маскан гирифтанд. Дар синни 27-солагӣ ӯ бо Эдна Холл издивоҷ кард, ки дар оянда вай на танҳо ҳамсар, балки ёрдамчии боистеъдод дар эҷоди асарҳояш низ гардид.

Чанде пас аз тӯй, достони аввалини ӯ «Харобкунандаи сиёҳ» дар саҳифаҳои маҷаллаи «Astounding Science Fiction» пайдо шуд. Пас аз як сол, романи «Слэн» нашр шуд, ки ба шарофати он муаллифи навқалам машҳур гардид. Дар миёнаи солҳои 1940, Алфред ва ҳамсараш ба Иёлоти Муттаҳида ба Ҳолливуд кӯчиданд.

Ван Фогт на танҳо ба эҷодкорӣ машғул буд, вай ба илм низ таваҷҷӯҳ дошт ва осори Корзибскийро меомӯхт. Ин боиси танаффуси тӯлонӣ дар эҷодиёт гашт, аммо дар ибтидои солҳои 1960 нависанда боз қалам ба даст гирифт.

Дар тӯли солҳои фаъолияти адабӣ Алфред Элтон Ван Фогт даҳҳо роман, ҳикоя ва новелла нашр кардааст. Аксари онҳо ба забони русӣ тарҷума шудаанд, масалан: «Раққосаки замон», «Ҷанг бар зидди ҳукмронӣ»,  «Куҳнакасал», «Одамони сояафкан».

Дар миёнаҳои солҳои 1990 муаллиф ба унвони «Гроссмейстери Ҷоизаи адабии Nebula American Award барои адабиёти бадеӣ» сазовор дониста шуд.

Соли 2014 дар Мехико, шоир, нависанда, очеркнавис, тарҷумон ва филмноманавис Хосе Эмилио Пачеко, узви Академияи забонҳои Мексика дар синни 74-солагӣ бар асари осеби мағзи сар даргузашт.

Хосе Эмилио Пачеко ба «насли солҳои панҷоҳум» тааллуқ дошт. Донишгоҳи миллии Автономии Мексикаро хатм кардааст. Ӯ дар донишгоҳҳои Мексика, ИМА ва Аврупо дарс дода, ба китобхонаи Донишгоҳи миллии Автономии Мексика роҳбарӣ мекард. Як қатор маҷаллаҳои адабӣ ва силсилаи китобҳо нашр кардааст.

Шеъри ӯ бо нигоҳ доштани покии забони рӯзмарра, зоҳиран соддаву хос ба худаш фарқ мекард.

Шеърҳои «Унсурҳои шаб» (1963) «Оташи боқимонда» (1966) «Аз вақт аз ман напурс» (1964) «Кори баҳр» (1983) мансуби ӯянд.

Бо вуҷуди ин, Хосе инчунин ҳикоя, роман, шеър, тарҷума, эссе, филм ва мусиқӣ эҷод мекард.

Хосе Эмилио Пачеко такмил ва таҳрири асарҳои худ дӯст медошт, бо мақсади худтанқид, дар байни китобҳои ӯ «Шарти ҳаловат» (1972) «Ту мемирӣ» (1967) ва «Набард дар биёбон» (1981) ҷудо мешаванд.

Солҳои охир ӯ бисёр бемор буд ва дар чорабиниҳои ҷамъиятӣ кам иштирок мекард.

Таҳияи Сафаргул ҲУСАЙНОВА