Осорхонаи устод Айнӣ дар Самарқанд чӣ тавр нигох дошта шуд?
Хато накунам, яке аз рўзҳои баҳори соли 1966 ё 1967 буд. Рўзи шанбе баъди дарс дар кафедра сари мошинкаи хатнависӣ нишаста мақола менавиштам. Дар кафедра ба ҷуз ман касе набуд. Ҳамин дам мудири кафедра Раҳим Муқимов, ки ҳамзамон декани факултет ҳам буд, дар тан либоси варзишӣ, дар сар кепка бо як саросемагии хоса вориди кафедра шуду: «Хайрият дар ҳамин ҷой будаед. Зуд ба мошинка як варақи тоза монеду нависед!» гуфта фармон дод.
Ман ба мошинка коғази тоза гузошта ба сари миз нишастам.
– Нависед. «Тошканд, Комитети Марказии Партияи Коммунистии Ўзбекистон. Ба Котиби Якуми Комитети Марказӣ Шароф Рашидов…
Ин сатрҳоро навишта истода аз Муқимов пурисдам:
– Ҳа, тинҷи-мӣ? – гуфтам ман, ки аз ин чанд сол пеш бо ҳамин хел суханон ба Шариф Рашидов аз номи Раҳим Муқимов телеграммаро барои нигоҳ доштани шўъбаи тоҷикӣ навишта будам, ба хотир оварда.
– Он қадар ҳам не. Нависед, мефаҳмед…
Баъд он кас матни телеграммаро ба забони русӣ гўё аз ман диктант мегирифта бошанд, дона-дона карда гуфтанд, ки мазмунаш аз вайрон кардан нигоҳ доштани ҳавлии устод, Айнӣ воқеъ дар кўчаи Регистон буд.
Матни телеграммаро навишта шудем ва Муқимов онро боз як бор хонда баромаданду гуфтанд, ки акнун бо тезӣ инро ба телеграфи марказӣ мебареду бо ишораи «Срочно» (таъҷилӣ) равон мекунед. Ман холо бо либоси хонагӣ…
Сонӣ, он кас мухтасар ҳикоя карданд, ки ҳамон рўз баъди кор ба хонаи хоҳарарўсашон, ки дирўз дар яке аз ҳуҷраҳои (квартираи) хонаҳои навсохти рў ба рўи мадрасаҳои майдони Регистон ба туфайли шавҳараш, ки афсари ҳарбӣ буд, соҳиб шуда будааст ва он кас як сари қадам хонабинӣ рафта, ҳоло аз он ҷой баргашта истода будаанд. Сари роҳ дар назди ҳавлии Устод Айнӣ мебинанд, ки як булдозер истодаасту нўлаш рост ба тарафи хонаи Айнӣ равона карда шудааст. Ҳамин дам ронанда сари чамбарак нишаста онро ба ҳаракат дароварданӣ мешавад. Муқимов ишора мекунанд, ки бозистад. Пас аз суолу ҷавоб бо вай маълум мешавад, ки дар асоси нақшаи азнавсозии (реконструксияи) кўчаи Растаи нав (он вақтҳо кўча ҳамин хел ном дошт) ин бино ҳам вайрон карда шуда, ба ҷояш бинои нави чорқабатаи истиқоматӣ сохта мешавад.
Аз чунин қарори аҳмақонаи ҳукумати шаҳр Муқимов сахт дар ғазаб шуда, булдозерчӣ, ки тотор ва ё рус будааст, мегӯяд, ки бародар аз ту илтимос, ҳамин корро то рўзи душанбе боздор. Пас ўро бо ивази як шиша арақ ё вино розӣ карда, биноро аз вайрон кардан бозмедоранд.
Ман, ки ҳанўз дар вақти навиштани телеграмма вазъиятро сарфаҳм рафта будам, бо тезӣ ба почтаи марказӣ, ки телеграф ҳам дар ҳамон ҷой буд рафта, телеграммаро фиристодам. Намедонам барои чӣ бошад, матн барои телеграммаи «срочний» 2-3 калима аз меъёр зиёд будааст, онро аз ҳисоби аломатҳои ист кўтоҳ кардему телеграммаро фиристода, квитансияашро оварда ба хонаи Муқимов, ки дар дохили ҳавлии донишгоҳ буд, додам.
Рўзи душанбе пагоҳонӣ Муқимовро ба Комитети партиявии вилоят даъват карданд. Дере нагузашта он кас аз он ҷой бо кайфияти болида баргашта гуфтанд, ки хонаи устод нигох дошта шуд. Шароф Рашидов калонҳои шаҳру вилоятро сахт «қаланфур» кардаанд.
Сонитар фаҳмем, яке аз хешовандони устод Айнӣ, олими шинохта ва адиб Вадуд Маҳмудӣ, ки гирифтори истинтоқи сталинӣ шуда будааст, баъди аз ҳабс омадан ба наздикӣ хонадор шуда, дар як ҳуҷраи ҳамин ҳавлии устод манзил карда нишаста будааст. Зимомдорони шаҳр ба оилаи вай хона доданд ва ё хона ваъда кардаанд, ба ҳар ҳол Вадуд Маҳмудиро аз хона пеш карданду шикояти он касро касе ба эътибор нагирифтааст. Дар бораи қисмати чизу чора ва китобҳои дар инҷо буда касе чизе намедонад…
Ҳамин тавр, ҳавлии устод Айнӣ аз вайроншавӣ боздошта шуд ва бо фармони роҳбари ҳамонвактаи Ўзбекистон Шароф Рашидов, ки замоне ҳангоми таҳсил дар Донишгоҳи давлатии Самарқанд, дар ҳамин хонадон аз суҳбати Айнӣ баҳраманд шуда будааст, нигоҳ дошта шуд ва ба осорхона – «Хона – музейи Устод Айнӣ» табдил ёфт. Дере нагузашта, агар хотирам фиреб надиҳад, моҳи апрели соли 1967 ба шарафи зодрўзи устод дар маросими ба тарзи тантанавӣ кушода шудани он худи Шароф Рашидов, Президентҳои Академияи Фанҳои Ўзбекистон ва Тоҷикистон, олимону адибон аз Тошканду Душанбе ва аҳли ҷамоатчигии шаҳр иштирок доштанд.
Ин осорхона ба зиёратгоҳи устод Айнӣ ва манзили аҳли адаб табдил ёфт ва беш аз 40 сол ба он марди фозил, хатмкардаи бахши филологияи тоҷики Донишгоҳи давлатии Самарқанд Абдукарим Ғанизода сарварӣ намуда, ҳамчун писархонди Айнӣ номвар ва шинохта шуд. Дар яке хонаҳои ин кошонаи аҳли адаб солиёни зиёде Қабулхонаи ҷамъиятии рўзномаи ҷумҳурии «Овози тоҷик», ки замоне яке аз асосгузорони он худи устод Айнӣ буд ва шумораҳои нахустини он дар Самарқанд нашр шудааст, фаъолият дошт. Ба ҳамин муносибат ҳар ҳафта аҳли қалам дар ин чой ҷамъ шуда, баробари руҳи поки устод Айниро шод кардан, чакидаҳои килки худро мутолиа ва муҳокима мекарданд. Аз шогирдони устод Абдусалом Деҳотӣ, Ҷалол Икромӣ, Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Саид Назар, Исмоил Акрам, Мардонқул Муҳаммадқулов, Раҳим Муқимов, Шароф Рашидов, Воҳид Абдулло ва дигаронро ёд мекарданд…
Бознашр аз китоби Аслиддин Қамарзода “Ҳар кас ба забони худ сухандон гардад”. Ин китобсоли 2024 дар шаҳри Тошкент чоп шудааст. Хоҳишмандон метавонанд онро ба Китобхонаи миллӣ бихонанд.
Таҳияи Ҷамила ГИРДАКОВА,
сармутахассиси Маркази “Забони тоҷикӣ ва
омўзиши забонҳои хориҷӣ”.