Шўъла хезад аз мазори ман…

Лутфан ин суҳбатро хонед, то аз ҷузъиёти зиндагии маъруфтарин шоири замон устод Абулқосим Лоҳутӣ огоҳ шавед. Бахусус дар бораи издивоҷаш бо Ситсилия Бону, ки то кунун атрофаш баҳс меравад. Ва ин бонуи донишманд аз овозаҳое атрофи издивоҷашон ҳарфе назадааст, ба ҷуз ин ки асли рӯйдодро баён кунад. Суҳбат 36 сол пеш дар “Тоҷикистони Советӣ” чоп шудааст.

Ў шарики шодиву ғусса, ҳамрозу ҳамсафари умри шоир буд. Дар рўзҳои ғамангезтарини рўзгор бо оташи меҳрубонӣ гўё дили сарди шоирро гарм мекард, дар айёме, ки шавҳараш гирифтори беморӣ мешуд, шабҳоро дар сари болини вай ба рўз мепайваст, бо каломи ширин ва лутфу марҳаматаш ба дарди шавҳар дармон мебахшид. Ҳамумраш  пас аз шабзиндадориҳо субҳгоҳон сар ба болин роҳат мемонд, ў шеърҳои «навтавлид » -и шоирро мехонд ва ба расми одат дар ҳошияи варақ «нақше» мегузошт. Ба иборае, нахустин хонанда ва муҳарири асарҳои шоири мумтоз буд…

Шоира, тарҷумони забардаст, ҳамсари устод Абулқосим Лоҳутӣ Ситсилия Бону боз ба Душанбе омад (вай дар Москва зиндагӣ мекунад), аз тайёрӣ ба ҷашни 100-солагии зодрўзи шоир огоҳ гашт, нахуснамоиши спектакли «Дод аз дасти ақл»-ро тамошо кард, бо санъаткорони Театри давлатии академии драмаи ба номи Абулқосим Лоҳутӣ вохўрд, ба студияи телевизион рафт. Хуллас, рўзҳое, ки дар Душанбе  буд, гўё оромӣ надошт, ҳарчанд синаш ба ҳаштоду шаш расида, аз беморӣ азият мекашад. Устоди мўҳтарам Бону барои сўҳбат бо мо низ фурсат пайдо карданд, ки аз ин миннатдорем.

– Ситсилия Бенсионовна, ба назарам хеле шод менамоед. Ваҷҳи хурсандиатон чӣ бошад?

– Ваҷҳи аввал ин, ки муҷассамаи устод Лоҳутиро тайёр кардаанд, китобҳояшро ба табъ мерасонанд. Чизи дигаре, ки боиси комгориям аст, таҳияи мазҳакаи Александр Грибоедов  «Дод аз дасти ақл» дар театри драмаи ба номи Абулқоси Лоҳутист. Гардиши айёмро бинед: шоҳасари адабиёти классикии рус дар тарҷумаи Абулқосим Лоҳутӣ дар саҳнаи театри ба номи Абулқосим Лоҳутӣ ва нахустнамоиши он дар ҳузури зани Абулқосим Лоҳутӣ!  Ҳамсарам «Дод аз дасти ақл» -ро соли 1957 тарҷума кард ва он кори охиринаш буд. Орзу мекард, ки «Дод аз дасти ақл» барин асари безавол дар театри драмаи ба номи Абулқосим Лоҳутӣ рўи саҳнаро  бинад, афсӯс, ки ба мурод нарасид ва дар дил армон бурд. Ман ҳам солиёни дароз интизориҳо кашидам ва умедамро кандам. Хабар надоштам, ки «Дод аз дасти ақл» -ро таҳия намудаанд. Гули орзуи устод Лоҳутӣ пас аз сӣ сол шукуфт. Аз санъаткорони театр, таҳиягари спектакл як ҷаҳон мамнун.

«Дод аз дасти ақл» гули бехазонест аз чамани адабиёти классикии рус. Шумо  «накҳат»-и  онро дар саҳнаи театри ба номи Абулқосим Лоҳутӣ чӣ тавр эҳсос кардед ва оё он мазҳакаро ҳамон соне дидед, ки онро тарҷумонаш дидан мехост?

– Росташ, аз тамошои спектакл кайфият бурдам, агар муболиға нашавад, даҳ сол ҷавон гаштам. Ин ҳадяи хуби санъаткорони театр ба ҷашни мубораки устод аст. Спектакл ба устод ҳам писанд меомад…

Бо вуҷуди он, баъзе камбудиҳо ба чашм мерасанд. Чунончӣ, қаҳрамонони мазҳака Чатский ҷавони ҳаждаҳсола аст, аммо нақши Чатскийро Ҳабибулло Абдуразоқов  мебозад ва аз қаҳрамони  «Дод аз дасти ақл»  хеле калонсол менамояд. Чатский ва Софя дар саҳна бўсабўсӣ мекунанд, ҳол он ки дар он замон байни амалдорони олӣ ин расм набуд, одатан аз дасти зан мебўсиданд, ки ин нишонаи эҳтироми бузург, садоқат ва илтифот буд. Овози актёрон паст мебарояд, шояд актустикаи толори театр хуб набошад.

– Устод Абулқосим Лоҳутӣ «Дод аз дасти ақл»-ро интихобан тарҷума карданд ё бо супориш?

– Аз театри драма илтимос намуданд, ки ҳамсарам мазҳакаи «Дод аз дасти ақл»-ро тарҷума кунад, лекин вай дар аввал ин хоҳишро рад кард. Гуфт, ки мазҳакаи Грибоедов асарест, ки соф хусусияти миллӣ дорад ва эҳтимол, маъноҳои маҷозию  мақолҳои он ба тоҷикӣ нағз набароянд. Ба ҷонаш расиданд ва маҷбур ин корро ба ўҳда гирифт. Мазҳакаро чанд маротиба хондем, хушамон омад. Баъзе  пораҳояшро тарҷума кардем. «Бону, лозим меояд, ки «Дод аз дасти ақл» -ро ба тоҷикӣ «офарем», – гуфт ва бо дили гарм ва саршори меҳр ба Грибоедов ба тарҷумаи шоҳасар шурўъ намуд. Бемор буд, аз вазнинии кори миёншикан нотобтар шуда, ба бемористон афтид. Маънии рўзгораш хидмат кардан ба халқ буд ва дар бемористон ҳам аз тарҷумаи «Дод аз дасти ақл» даст намекашид, ҳарчанд табибон ба кор кардан иҷозат намедоданд. Шарфаи пои духтурро  шунида, варақҳоро таги болин пинҳон мекард. Ҳамин тариқ , «Дод аз дасти ақл»-и тоҷикӣ ба дунё омад ва ман мисли тифли навзод онро аз беморхона  овардам. Шавҳарам аз бемористон баромад ва матни мазҳакаро ҳамроҳ хондем, тарҷумаи хуб  баромада буд. Устод боз ғам мехўрд, ки оё мазҳака ба халқи тоҷик фаҳмо бошад ё не? Роҳбарони театр София Тўйбоева барин актрисаи забондонро ба Москва, ба назди мо фиристоданд. Аз шарофати Софияхон мазҳака аз калимаҳои оммафаҳм бойтар гардид. Ў баъзе пораҳои асарро аз ёд карда, дар ҳузури устод хонд. Абулқосим Лоҳутӣ ба драматургия муҳаббати бузург дошт. Ман забони англисиро медонистам ва ҳамроҳ асарҳои Шекспирро аз забони асл тарҷума мекардем.

– Шоир кадом забонҳои хориҷиро медонист?

– Англисиву франсавиро. Ба франсавӣ озодтар гап мезад. Китоби «Ҳаёти Бенвуто Челлини »-ро ба франсавӣ мехонд. «Спартак»-и Ҷавонъоли низ аз китобҳои писандидааш буд. Мегуфт, ки забони асл ба мисли асали тоза аст, ба асале, ки ҳанўз шакар наомехтаанд, асарҳои Шекспирро ба забони модариаш қироат кардан гуворотар аст. Мояи дигари забономўзиаш аз ниёзмандӣ буд, эҳтиёҷоти рўзгор касро ба ҳар кор ҳидоят мекунад. Дар қарни  ХI Х дар Франсия Жюл Мол  ном шеърдўст «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосим Фирдавсиро тарҷума кард. Устод Лоҳутӣ «Шоҳнома»-ро ба франсавӣ мутолиа кардан мехост ва ин забонро омўхт.
– Дар ҳафтаномаи «Адабиёт ва санъат» хондам, ки Шумо «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсиро бо забони русӣ пурра кардаед. Оё рост аст, ки барои ин кори хайр чил сол заҳмат кашидед?

– Нашриёти «Наука»-и Маскав панҷ ҷилди «Шоҳнома»-ро интишор дод, рўзҳои наздик ҷилди охиринаш низ ба табъ мерасад. Шояд донистан хоҳед, ки барои чӣ ба русӣ шаш ҷилд аст? Тарҷумаи русиаш мухтасар аст, аммо аз ин ҳусни шоҳасар ҳеҷ намекоҳад. Чунончӣ, дар Эрон «Шоҳнома» -ро дар даҳ ҷилд ва дар Тоҷикистон дар нўҳ ҷилд  нашр  кардаанд. Рост, барои ин кори хайр чил соли умрро сарф кардам, аммо як умр «Шоҳнома» хондаму  мехонам. Гардиши айёро бинед, ки устоди бузургвор Абулқосим Фирдавсӣ «Шоҳнома»-ро дар арзи чиҳил сол навишт, шоири франсавӣ Жюл Мол  низ чиҳил соли умрро ба тарҷумаи «Шоҳнома» бахшид, банда ҳам ин мероси гаронбаҳоро дар тўли чиҳил сол тарҷума кардам, нависандаи кабир Сотим Улуғзода низ умре рўзгори талх ва осори шаккарини Абулқосим Фирдавсиро мўшикофони омўхта, романи шоиста бо номи «Фирдавсӣ» офарид. Ба қавли Улуғзода «асари ҳазорсола, сухани олии шоири кабир ҳанўз ҳам дилангез ва ҳаяҷобахш аст, вай кўҳна шудан надорад».

– Ҳамсаратон кай шеър менавишт?

– Одатан шабҳо эҷод мекард, зеро фарзандон (онҳо чор нафаранд) халал намерасонданд. Мегуфт, ки дар оромии шаб мисраҳои хуб  «ба дунё меояд». Баъзан дар сари мисраъ ё  байте  соатҳо фикр карда, рўи қоғаз  сатре  наменавишт, баъд ба боғ рафта, замини таги дарахтро побел мекард. Аз ин рафтораш ба шигифт меомадам. Мепурсидам, ки дар таги дарахт чӣ гум кардааст? «Сабр кун, Бонуҷон, ҳозир аз таги дарахт байти хубе мебарояд». Ҳамчун бостоншинос аз қаъри замин дур ёфта, онро риштаи марҷони назм мечид. Гоҳо дар минбари маҷлис нишаста, шеър менавишт, гоҳо дар торикии шаб ба қоғаз мисраъҳои пароканда навишта, рўз онҳоро ба тартиб меовард. Соли 1933 ба шарафи сию панҷ солагии фаъолияти эҷодии шоир  яке аз кўчаҳои шаҳри Тошкандро Абулқосим Лоҳутӣ ном ниҳоданд. Ў ба ин муносибат ёру дўстонро даъват карда, зиёфате орост ва ҳамон шаби баҳорро дар «кўчааш»  рўз  кард. Субҳ ба хона омада гуфт, ки нўги риштаи идеяи достони навро ба даст гирифт. Агар ба сараш фикри тозае  наояд, аз навиштан даст кашида, рўзнома ё китоб мехонд, то вақти гарони умр беҳуда нагузарад. Баъзан олим ё шоири ҷавоне меомад устод Лоҳутӣ бо меҳрубонии хоса ба онҳо дасти мадад дароз мекард, то дер нишаста, маҷмўаи ашъор ё рисолаи номзадиро мехонд. Аз ин кор қаноатмандии бузург ҳис мекард. Борҳо мегуфт, ки то поёни умр дар Тоҷикистон монда, ба халқи ҳамзабонаш хидмат мекунад, вале насиб набудааст…

– Шиносоиатонро бо шоир ба ёд меовардед?

– Ман дар шуъбаи форсии дорулфунунии Киев мехондам ва барои таҷриба андўхтан ба Самарқанд фиристоданд. Дар ин шаҳри куҳан бо устод Садриддин Айнӣ шинос шудам. Ў хоҳиш намуд, ки дар соатҳои фориғ аз кор ба занаш забони русӣ ёд диҳам. Домулло Айнӣ ба ман падарвор меҳрубонӣ мекарданд. Боре ҳамроҳи Салоҳатхон (ҳамсари устод) менишастем, ки Камол омад. Гуфт, ки назди падараш равам. Аз Камол пурсидам, ки домулло танҳоянд ё бо касе. Ҷавоб дод, ки ҳамроҳи амаки Лоҳутӣ нишастанд. Пай бурдам, ки зери коса нимкосае ҳаст ва аз шарм гурехта, ба кўча рафтам. Пас аз як соли ин воқеа (1930) ба Нашриёти марказии адабиёти халқҳои СССР-и Москав ба кор даромадам. Дари ҳуҷраи мудири шўъбаи форсии нашриётро кушода мисли ҳайкал дар ҷоям шах шудам. Паси миз марде  менишаст, ки расму суратҳояшро дидаву шеърҳояшро хонда будам. «Муаллима, як сол пеш дар хонаи домулло Айнӣ аз ман гурехтӣ, акнун намегурезӣ»– гуфт хандида Абулқосим Лоҳутӣ ва ҳамин тариқ, риштаи тақдирро ба ҳамдигар пайвастем, ба якдигар на гулдаста тақдим кардему на нигини тилло. Садоқат ба ҷои гулу нигин буд ва то имрўз боре ба даст ангуштарин накардаам. Танҳо пас аз соҳиби се фарзанд шудан ба Хонаи ақди никоҳ рафтем.

– Дар кадом рўзномае хондам, ки ҳоли оромгоҳи устод Лоҳутӣ дар қабристони Новодевичеи Москва хароб асту то ҳол рўи гўр ҳайкале намондаанд…

– Шумо мактуби толибаи москвагиро дар назар доред. Он духтарак ин номаро аз нафаҳмидан навиштааст. Шоир васият кард, ки дар рўи қабраш идеяро бо лавҳаи сангин иброз кунанд:

Зинда баъди мурдани ман дидӣ
гар заминеро,

Ки шўъла хезад аз он ҷой,
бидон мазори ман аст.

– Дар рўи оромгоҳи шоир мухтасар «Абулқосим Лоҳутии Киромшоҳӣ» ва таърихи таваллуду вафоти ўро ҳакокӣ карда, аз санг ёдгорие  сохтанд, ки он шакли шўълаи оташро дорад. Ҳангоми тулўи офтоб ба назар чунин метобад, ки аз мазори шоир шўъла мехезад. Воқеан, бо мурури замон оромгоҳи шоир мўҳтоҷи таҷдиду таъмир шуда ва ҳозир ин корро мекунанд, рўи қабр нимҳайкали Абулқосим Лоҳутиро низ мемонанд. Дар Институти санъати тасвирии ба номи Суриков Шаҳриёр Мухторов  ном ҷавони тоҷики болаёқате таҳсил мекунад. Вай нимҳайкали устод Лоҳутиро тарошид.

– Ситсилия Бенсионовна на ҳамаи асарҳои шоир ба русӣ интишор ёфтаанд. Шояд Шумо онҳоро ба чоп тайёр карда бошед?

– Бале, на ҳамаи шеърҳои шоир ба русӣ тарҷума шудаанду ба хонандаи умумииттифоқ маълуманд. Шеърҳои нашрнашудаи устод Лоҳутӣ низ маҳфузанд. Дар арафаи ҷашн онҳоро ба чоп тайёр кардам. Ин китобро нашриёти «Советкий писатель» ба табъ мерасонад. Китоби «Лирика»-и шоир низ чоп мешавад. Ин армуғони хубест ба мўътақидони устод Абулқосим Лоҳутӣ.

– Ба Шумо саломатӣ орзу мандам. Ҳамеша шод бошед!

Нигорандаи сўҳбат
М. Ҳусейнов.

Аз рӯзномаи “Тоҷикистони Советӣ”, 1987, 14 ноябр, таҳияи Фирӯза РАҲИМОВА, муовини сардори шуъбаи матбуоти даврӣ